«Om få dagar går den 45. Vevringutstillinga av stabelen – kan den vesle bygda syne noko om å stå i håp og i motstand?» 08.01.2025

Det er med eit bekmørkt bakteppe eg ein solskinsdag i september set meg inn i Fjordekspressen på veg mot den vesle bygda Vevring, ein stad mellom Førde og Florø. Saman med fleire hundre andre kunst- og kulturutøvarar, starta nemleg dagen min med å protestere utanfor rådhuset – for i Bergen har byrådet på kort tid bestemd seg for å strupe kunstnarstipenda, noko som sparar inn 2,7 millionar kroner, som utgjer omlag ei promille av kommunebudsjettet. Det vart ei rask mobilisering som nok kom uventa på den ferske kulturbyråden Reidar Digranes (Sp), nervøst smilande i eit hav av taktfaste rop om å ville skape i Bergen. Med kropp og hovud fylt med uro, sut og sinne ser eg ut på det vakre landskapet der bussen sniglar seg nordover langs krunglete Vestlandsvegar. Om få dagar går den 45. Vevringutstillinga av stabelen – kan den vesle bygda syne noko om å stå i håp og i motstand?

Vevringfolket kan nemleg eit og anna om båe motstand og mobilisering. For folk flest er bygda kanskje mest kjend for bileta av rasande aktivistar som vert ført bort av politi, etter å ha lenkja seg fast i protest mot gruveselskapet Nordic Mining (NM) som vil deponere massar frå Engebøfjellet i Førdefjorden. Selskapet vil utvinne mineralet rutil, som kort forklart er eit stoff som i hovudsak blir nytta for å framstille kvitfarge i alt frå tablettar og maling til is- og tannkrem, og som på ingen måte vil ta oss nærare eit grønt skifte. Det er ei vond sak med sterke kjensler, også for meg personleg.

Når eg køyrer gjennom industriområdet på veg ut til bygda, er det vanskeleg å ikkje late seg overvelde av kor omfattande det meiningslause prosjektet er, og kva det bring med seg av konsekvensar for livet ute ved fjorden. Mykje har skjedd her sidan eg som elev på Vassenden vidaregåande skule var her på klassetur og vitja ei tidlegare versjon av Vevringutstillinga, hausten 2009. Når eg no reiser opp att er det som nyaste medlem av utstillingsnemnda: eit konglomerat av representantar frå bygda og omland som i korte trekk kuraterer og organiserer kunstnarane og verka som utgjer den årlege utstillinga. Nemnda består av sju medlemar. Det er to av oss som har ansvar for det kunstfaglege nivået, og båe bur utanfor bygda; meg på Askøy og Karen Helga i Jølster.

Årets utstilling var allereie ganske satt då eg kom inn i bilete, og for min del har mykje difor handla om å kome inn i utstillinga si natur. Det er inga lita sak, for denne utstillinga er som ein del av sjela til dei som bur her. For å skjøne tyngda og viktigheita av utstillinga, kan det vere nyttig å forstå litt av historia bak kvifor 300 menneske årleg går saman, opnar hus og hender for å «få verda til å kome til Vevring»: Opninga av den fyrste utstillinga var i 1979, men allereie året før var frøa sådd då den danske kunstnaren Annette Holdensen sat i bygda og veva ein biletvev som skulle synast på utstilling i Oslo. Biletveven skulle i utgangspunktet transporterast austover av Gerd og Sarah Thingnes, men då vinteren kom, opna ikkje kvardagen for denne moglegheita. I staden fekk dotter åt Gerd fri frå skulen for å reise austover mot storbyen. At distriktslivet var uforeinleg med eit kulturelt liv, må ha frustrert dei noko enormt, for dei var ikkje seine om å invitere utstillinga til å kome til Vevring.

Den spede byrjinga på utstillinga synte verk av kunstnarane Annette Holdensen, Britt Smelvær, Anne Bjørn og Jane Balsgaard – i dag kjend som «dei fire store» for dei lokale. Kvar haust sidan, med unnateke pandemiåra, har det vore utstilling. Ho har teke ulike former og storleikar, utvikla seg over tid, men nokre grunnpilarar har vore konstante. Det aller viktigaste aspektet ved utstillinga, er at den er ein enorm dugnad. Heile bygda er involverte, og gjennom fire generasjonar har dei gjort bokstaveleg tala alt frå å male veggar og pidestallar, frakta utstyr og baka kake til å trekke garn og huse kunstnarar. Dei to viktigaste prinsippa utstillinga har haldt fast på, er at ho skal halde eit høgt kunstfagleg nivå og krav om at kunstnarane bur i bygda medan utstillinga går. Såleis kjem bygdefolket og kunstnarane tett innpå kvarandre, og i ei gjensidig utveksling får vevringane verda til å kome til dei, og kunstnarane får oppleve natur og bygdekultur. Det vert servert mat frå fjord og jakt, guida tur med lokalhistorie og ein kan vandre fritt mellom storslagen natur og kunstopplevingar, eller bade og ta badstue. Ikkje sjeldan har det vore spurt om ikkje heile dugnaden er eit gesamtkunstwerk i seg sjølv. I desse dagar er mønstringa i alle høve eit sterkt symbol på ei sosialdemokratisk arv som er verd si vekt i gull og som i stadig større grad forvitrar ut or samfunnet overordna.

Lik dugnadar flest er også denne prega av eit saleg, men triveleg kaos. Torsdagskvelden kjem eg til ei bygd badande i sjeldan haustsol, raskt kasta inn i rolla som kurator og organisator. Springande heseblesande opp og ned bakken mellom utstillingsromma på barneskulen og Ottarløa skal kunstverk plasserast; i forkant har vi laga ein omtrentleg plan, med margin for tilpassing.

Dei eldste kunstnarane vil sleppe å stå og fryse i løa; der manglar ein kabel til eit videoverk som kanskje (eller kanskje ikkje) kjem i løpet av kvelden; nokon lurar på kor mange pidestallar som finst, og Thale Vangens skulpturar av kuskinn syner seg å ikkje tole fukta i løa. Spørsmål frå alle kantar haglar kring ein der ein kjapt lyt omstille seg, halde tunga beint i munnen og få kabalen til å gå opp. «Sendte nokon Geir ned etter sparkel i stad?» «Er ikkje dette rommet i grunnen finare til Æsa Björks glaskuler?» «Kor mykje avstand skal det vere mellom verka?» «Er der meir kaffi, og har nokon sett Laila i det siste?» Timane flyr, beina flyr, og samtalane flyr. Men før klokka tikkar midnatt er alle tolv kunstnarane med sine respektive verk plasserte, og kunstnarane har fått utdelt kvar si vesle lommelykt. Det siste er absolutt naudsynt — det vert nærast svart i bygda på kvelden på hausten, og det har visst vore meir enn éin gong ein har måtte plukke kunstnarar opp frå grøfta etter løefester her i bygda.

Kunstnarane vender heim til sine respektive bygdefolk og hus, for min eigen del får eg haik attende til Førde med Karen Helga, der sambuar, barn og bikkje ventar. Også dette er ein stor, men gjerne usynleg del av dugnaden; dei som passar barna, dyra og alt anna, så resten av oss kan konsentrere oss om utstillinga.

I 2024 stiller kunstnarane Æsa Björk, Ingjerd Hanevold, Gisle Harr, Kjetil Høidal, Rita Marhaug, Eli Mai Huang Nesse, Kent Fonn Skåre, Toril Steinbakken, Randi Annie Strand, Thale Vangen, Kenneth Varpe og Arne Åse ut. Den eldste fødd i 1940, den yngste i 1992 – nokre av dei har stilt ut på utstillinga før, andre er i bygda for fyrste gong. Spekteret går frå performance, videoverk og undervasskomposisjon, til måleri, skulptur, smykke, brukskunst og bøker. Somme av verka har ei direkte kopling til Vevring, slik som Høidals lydkomposisjon Min(e)d the Fjord (2024) som er basert på opptak teke frå Førdefjorden med hydrofon.

I eit lite, mørklagd klasserom vert vi inviterte til å sitte på rekke og rad medan vi lyttar. Høidal har forhøyrt seg med biologar for å identifisere dei ulike lydane, og fortel entusiastisk om alt frå pistolreker til oter som knuser stein, og leppefiskar. Komposisjonen faldar seg ut over rommet. Det er ei intens, kjensleladd oppleving å sitje i fellesskap og høyre på livet under vatn. I enkelte parti kjem tydeleg menneskelaga lyder (truleg båtar og anna industri), og når ein kjenner kor dominerande og framande dei er, går det gys langs ryggrada.

Også Randi Annie Strand har laga eit verk spesifikt til bygda; TINGBOD (2024) er eit stort grafisk trykk der eit utdrag frå Tingbod, lovtekstar frå Gulatingslova, som omhandlar naturforvalting og allemannsretten. Mange vestlendingar vil nok humre og kjenne seg godt att i Eli Mai Huang Nesses videoverk Berre ein stein (2023), som omhandlar korleis menneske som lev i rasutsette område forheld seg til dette.

Men når verda skal kome til ein, handlar det jo ikkje berre om kunstverk med openberr referanse til liv og tematikk ein alt kjenner, men også om å få utvida horisonten og få nye blikk. I gymsalen står Kenneth Varpe sine fargesterke, taktile og sjølvrefererande måleri side om side med Gisle Harrs figurative gipsminiatyrar av menneske, Arne Åse og Toril Steinbakkens keramiske fat, bollar og koppar vitnar om enorm materialkunnskap og erfaring, Thale Vangens nemnde absurde skulpturar av kuskinn og hestehår peikar mot Randi Annie Strands lekre og lågmælte geometriske fargeutforskingar. I Ottarløa spriker Rita Marhaugs hender av spikka sitkagran frå golv og tak, medan Æsa Björks glasverk går frå skulpturar som kan minne om oljesøl til vilt detaljerte støypingar som sender tankane til vitskapleg kartlegging av menneskekroppen. Ingjerd Hanevolds elegante metallsmykke finst på bord og vegg, omkransa av bilete og små historier frå kvinner som eig og nyttar smykka hennar. For fyrste gong har ein i år også fått nytta kyrkja som syningsstad (dette har berre latt seg gjere fordi det nett har vore eit generasjonsskifte i styret der, vert eg sidan fortalt), og Kent Fonn Skåre har ei rekkje måleri med referansar til forteljingar frå Bibelen og stadium av sorg. At kyrkja er open, er ein personleg bonus: Eg har lenge hatt lyst å ta altertavla utforma av Maja Refsum (1897–1986), som laga Amalie Skram-skulpturen i Bergen, i nærare syn. Den tavla er ganske vill, og om du ikkje reiser til Vevring for anna, bør det å oppleve denne vere nok i seg sjølv.

Dette er med andre ord ei utstilling som famnar breitt, og det er heller inga lita tinging bygdefolket har når dei fremjar kva utstillinga skal syne. Dei vil ha stort og smått, vilt og lågmælt, salbart og performativt, eineståande og velkjend. Kanskje litt som dei sjølve, med andre ord.

Å stille ut på Vevringutstillinga er ikkje for alle. Det er hektisk, mange folk er involverte, og du vert definitivt ikkje pengerik. Korkje løa eller barneskulen er det ein kan omtale som «sterile» miljø, og utstillingar som går føre seg under vestlandshausten, er mildt sagt vêr messig uføreseieleg. Når utstillinga har haldt det gåande i nesten eit halvt århundre, er det altså andre ting som trekk. På laurdagskvelden held Renate Rivedal (førdiansk kunsthistorikar) føredrag om utstillinga si historie i steinstova. Det er eit grundig stykke arbeide, og ganske rørande å høyre forteljinga om Gerd og Sarah Thingnes, møtet mellom ei som kom innanfrå og ei som kom utanfrå bygda. Båe damene må ha vore i overkant driftige.

Lokale Gerd som leiar for det lokale helselaget, og Sarah som kom frå New York til Noreg på eventyr, og gjennom livets tilfeldigheiter vart ført til Vevring og kjærleiken. Saman foreina dei helse og kunst, overskotet frå utstillinga førte faktisk til at dei kunne starte opp barnehage i bygda. Eit tankekors i desse dagar, der vi heile tida ser kunst målt opp som ein motsats til helsevesen, forsvar eller kva enn anna det måtte vere politikarane skal fordele pengar til. Resten av verda lid tilsynelatande aldri så mykje, som når det er snakk om tilskotsmidlar til kunst.

Misforstå meg rett, kunst har livets rett på eiga hand, og det opplevast ofte frustrerande å måtte kople det til barn, eldre, integrasjon eller andre føretak for at det skal få ein slags «samfunnsverdi». Men det er også ein slags poetisk oppreising å sjå eit eksempel på at kunsten direkte kan føre til skaping av infrastruktur, likestilling og livsgrunnlag. Når det er sagt, er bygda i dag prega av at dei over sumaren la ned barneskulen som utstillinga i stor grad går føre seg i. Løfta om at gruvedrift skulle føre til ei blomande oppreising, har med andre ord diverre synt seg å vere eit like  uføreseieleg luftslott som fyrst anteke. Kva som no skal skje med den fine, vesle skulebygningen, er uviss. Det mest sikre (med forbehald) er vel kanskje at den kjem til å huse Vevringsutstillinga, også i 2025.

Når Rivedals historieføredrag er over, opnast golvet for å dele historier og minner frå tidlegare utstillingar. Ein av dei som viljug fortel er den svenske fotografen Uno Karlsson som sidan 1980-talet har delteke på kvar einaste utstilling, og i stor grad er den som har fotografert og dokumentert historia. Ryktet fortel at han ein gong ringte for å høyre kva dato utstillinga skulle vere, fordi han planla ein tur til Frankrike. Då han fekk vite, vart det stilt på linja ei stund før han pusta tungt ut og erklærte: «Då får Frankrike berre vente!» Uno Karlsson, som er fødd på sjølvaste julaftan i 1940 og dermed godt oppe i åra, har sjølvsagt eit arsenal av røvarhistorier. I år er også sonen hans til stades – i eit rørande augneblink reiser han seg opp og fortel gråtkvelt at han hadde planlagd eitkvart å seie, men at det forsvann for han. Han er takksam for å få vere her, og forstår no kvifor utstillinga har tydd så mykje for far hans gjennom livet.

Når bygda hyllar si eiga historie er det store kjensler i sving. Fint er det då at Uno også bryt gjennom, og seier at det er lett å romantisere bygda når utstillinga går, men at vi som ikkje bur her også lyt hugsa at det er ein kvardag i mellom, og at denne nok kan vere hard og vanskeleg. Det er ei fin påminning, for høg på energien, kunsten og den vakre naturen er det lett å gløyme fråflytting, nedlegging, gruvedrift og andre utfordringar bygda står ovanfor.

Det er heller ikkje berre-berre å bu ein så liten stad, der alle kjenner alle, og gjerne veit kva du held på med før du veit det sjølv. Éin av tinga bygdefolket har haldt på med leiande opp til utstillinga, er å brygge kornøl, og når føredraget og historietimen er over, er det berre å kome seg straka vegen ned på fest i løa. Og festen på løa, den er akkurat slik fest på løa skal vere: lenkjer av lys dandert langs tak og vegg, swing og linjedans over ein låg sko, og lokale heltar med kassegitar og eit koppel av Hellbillies’ og Bruce Springsteens songar i fingrane. Eg må innrømme at eg aldri tidlegare har sett nokon lage si eiga røykmaskin ved å vape (!), men du verda for ein undervurdert effekt!

Festen varar til langt på natt, med ei aldersgruppe som går frå tidleg vaksen til 90 år. Som nytt nemndmedlem lyt eg helsa på og prate med alle, og nettopp generasjonsaspektet er noko eg set særs pris på. Det er ikkje så ofte i kvardagen eg har kontaktflate i eit så stort aldersspenn, og denne blandinga er med på å gjere utstillinga til det ho er. På festen vert det også fortalt om store skikkelsar som har vore viktige for bygda og utstillinga, som no diverre ikkje er blant oss lengre. Slik har utstillinga eit element av å vere eit levande minnesmonument, noko som held tråden over tid og menneske i lag.

Dagen etter rir kornølet som ei mare, og utstillinga avsluttast med det store kunstlotteriet. Nemnda har valt ut ei rekkje kunstverk som er kjøpt inn, og som loddast ut som premiar. Enda eit sosialdemokratisk innslag eg har stor sans for – du kan i praksis kjøpe eit lodd til tjue kroner og ende opp med eit kunstverk til fleire tusen og som du elles kanskje  aldri ville hatt råd til. Eller du kan gjere som meg: kjøpe vilt mange lodd og likevel reise tomhendt heim. Eller, tomhendt og tomhendt, for som den eine Vevring-buaren høglytt erklærte: «Ikkje all rikdom kan målast i pengar. For kvar utstilling vert vi som bur her litt rikare, og lat det vere sagt; vi må jammen ha mykje rikdom!»

På veg attende til Askøy, ligg eg sliten og nøgd i bilsetet og kjenner på takksamheit over å ha fått dela denne utstillinga med så mange fine folk og kunstverk. Det kjennast djupt meiningsfullt å ha med familien min og fått syne dei korleis distrikts- og bygdelivet kan vere på sitt aller beste. Bygda Vevring si framtid er uviss, men så lenge utstillinga går, har den faktisk nok momentum til å halde motstand og håp i live.

Ei ekstra fin påminning i desse dagar der kunsten sitt foreinande potensiale ofte druknar i politikarar sine dårleg kamuflerte ord om kunst som eit meiningslaust pengesug. Vevringutstillinga er eit unikt eksempel på kva som skjer når ressurssterke bygdefolk nektar å kompromisse mellom livsform og innhald, set alle krefter saman fordi dei visst faen fortener å ha det like moro, spanande og interessant som alle andre.

Når Vevring ikkje kan kome til verda, lyt verda kome til Vevring. Eg håpar mange av dykk tek turen til Vevringutstillinga i 2025 – det er berre å gle seg!