«Med ein snodig vri har denne bygda overlevd grunna dei to tinga bygdefolk ofte møter med skepsis; innvandrarar og kunstnarar» 18.08.2021

I ein hybridbil frå Bildeleringen i Bergen susar vi omkring i Kvam herad. Kledd i gul regnfrakk og beige trenchcoat liknar vi ei slags karikert statleg utsending av karakterane i Men in Black. Men vi jaktar ikkje utanomjordiske livsteikn slik dei gjer i filmane, vi jaktar på kunst. Kunst som får oss til å hoppe over busker, kravle i kratt og pese opp bakkar, som om vi var to av verdas mest klossete etterforskarar. Sende frå Hovudkontoret til utkantstrøk i vern for både oss sjølv og ålmenta, i leit etter offentlege kunstverk langs Hardangerfjorden.

Bautasteinar og innramma himmel

Kvam er langstrekt, og busetnaden fylgjer langs fjorden i form av bygder og tettstadar, som perler på ei snor. Med utsikt mot isbreen Folgefonna er naturen så vakker at ein nesten kan verte uggen. Fjella og fjorden her har gjeve opphav til industri og landbruk, eplesider og jern. Å reise omkring i heradet er som å få ein hurtigleksjon i norsk industri-­, landbruks-­ og sentraliseringspolitikk medan ein på same tid er i eit måleri av Tidemand og Gude.

Når vi sjekkar inn på hotellet i Norheimsund, er resepsjonisten så lukkeleg over å sjå oss at ho i rein entusiasme klarar overtale oss begge til å verte Thon-­medlem. Vi er ikkje mange som tek turen hit i desse dagar. Resepsjonisten har stort sett svara på alt, men når vi spør ho om det finst noko kunst i nærområdet, lyt ho tenkje seg om. «Det fins ein bauta», slår ho fast. «Oppe på høgda, rett i nærleiken av barneskulen.» Vi finn han der ho sa han skulle stå. Ein avlang, tynn og tung stein reist den 17. mai 1814 (sjølvsagt) for å minnast unge menn som fall i ein absurd krigskonkurranse mellom Danmark og Sverige, i denne pingpong-kampen med Noreg som ball. Heile ti unge menn trekte sitt siste andedrag over dette, noko som må ha vore eit ulideleg tap både emosjonelt og i kampen for å overleve her ute. Dette er informasjon vi nærast må klore oss fysisk fram til ved å late fingrane fylgje fordjupingar i steinen, som nesten to hundre år etterpå er forvitra og full med mose. Steinen ber spor av å ein gong ha hatt plakettar festa på alle sidene, men dei finst ikkje lenger. Det gjer heller ikkje funksjonen til denne steinen, som står for seg sjølv i eit litt merkverdig parkanlegg og sakte brytast ned.

Kva som skil kunst frå minnesmerke, er ein eigen diskusjon. Men det er lettare å gjere seg til uven med nokon om ein har andre ein kan henge med. Sanninga er at slike minnesmerke mange plassar er det einaste som kan vitne om kunstnarisk aktivitet. Skal ein snakke om kunst i offentlege rom, lyt ein ta utganspunkt i det som finst. Her står bautasteinane såleis i ei særstilling som tradisjon heilt frå vikingtida. Og la oss berre innrømme det fyrst som sist; det skal jævleg sterk lut til for å kvitte seg med dei. Dei let seg korkje velte, løfte eller bryte ned utan iherdig innsats, det vere seg av vind, musklar eller byråkratiske interesser. Heldigvis. Kor mange av desse steinane som står att i Noreg i dag, lik hattifnatt-­aktige gjenferd, veit eg ikkje. I Kvam har dei sin sjenerøse del.

Legenda Vik og Elkem

Kvam er også eit herad med eit enormt kunstskilje. Når vi vitjar Tørvikbygd, er nok ein bautastein det einaste lokalbefolkninga kan kome på som kunst.

Lengre innover fjorden, i motsett retning, kan dei som bur i Øystese skryte av ein Skyspace signert James Turrell (han vart visstnok så oppglødd over naturen at han i 2011 tilbaud å lage ein Hardanger Skyspace [2016] som per dags dato er den nordlegaste av dei over åtti han har satt til verda). I tillegg til den store mengda skulpturar av den lokale legenda Ingebrigt Vik (1867–1927), og ikkje minst det aktive Kunsthuset Kabuso.

Ein kan nesten lese linjene av sentralisering gjennom kunsten. Om ikkje mange år vil nok borna frå Tørvikbygd måtte busse innover mot anten Norheimsund eller til Strandebarm og med det leve mesteparten av kvardagslivet åtskilt frå plassen dei kjem frå. Kanskje vil det verte heva ein avlang, tynn og tung stein over livet som ein gong var der ute, som ikkje døydde brått og fælt, men langsamt flytta og sentraliserte seg innover fjorden. Eit ord på åtte bokstavar, som kryp inn som ei usynleg tåke over bygdene og kveler menneska der i frykt? «A-­L-­D-­E-­R-­D-­O-­M».

På ein av dei mest interessante plassane i Kvam lever dei i ei verd tilsynelatande uanfekta av frykt for å verte gamle og uføre. Som eit vrengebilete av dagens situasjon i distrikta, har Ålvik nærast blitt eit gløtt inn i spegelen av kva ei framtid kan sjå ut som. Med ein snodig vri har denne bygda overlevd grunna dei to tinga bygdefolk ofte møter med skepsis; innvandrarar og kunstnarar. Ved enden av fjorden står to store bygg som kan forklare noko av dette. Det framleis aktive ferrolegeringsverket Elkem ASA og Kunstnarhuset Messen. Sistnemnde pla vere administrasjonsbygning for fabrikken, men er i dag omgjord til eit 420 kvadratmeter stort kunsthus med verkstadar kor utøvarar av ulike kunstformer kan kome på residens i opptil tre månadar. Det er drive av det nederlandske paret Hans Pulles og Simone Hooymans, som også bur der med dei to borna sine. Utanfor bygget har dei laga ein kunstpark kor kunstnarar er inviterte til å lage eit verk som får stå omlag eit år, ei tidsramme som legg til rette for å kunne eksperimentere og prøve ut idear. Det vert spanande å sjå korleis dette samfunnet ser ut om 50 år. Kan hende jobbar dei på fabrikken om dagen, og vandrar omkring på opning i kunstparken om kvelden, snakkande på ei dialektisk røre av kvemming blanda med aust-europeiske og nederlandske ord og uttrykk. Gjett kven som skal arve jorda.

På veg tilbake mot Bergen er det mange inntrykk og tankar om kva tilstand kunsten har i heradet. Overdimensjonerte byster av menn, bautasteinar på laupande band. Den nakne, ammande skulpturen Ung mor (1910) gøymt i hjørnet ved Sparebanken Vest. Men også John Audun Hauge sin inviterande Bedding (1997), som i massive materiale av stein og tre er som ei hylling til hardingane sitt slit og strev som bønder og fiskarar, og nemnte Turrell si oppmodig om å verkeleg sjå på himmelen, inni den grå og taklause åttekanta bygningen med oppvarma seter.

Framtida

Eit par veker etter held kunstnaren Katrine Meisfjord ein presentasjon av arbeidet Hvordan vil vi leve sammen? som starta opp i 2017, kor ho gjennom ei årrekkje har samarbeidd med ungdommen i Kvam. Her har dei fått rom til å tenkje, skape og snakke saman om korleis det er å leve her, og korleis dei vil at framtida skal sjå ut. Basert på ei tomt med eit ungdomshus har dei fritt fått lage modellar som syner framtidsvisjonane deira, kva dei manglar og kva dei ser for seg. Modellane er herleg blotta for framtidsangsten som tynger vaksne; når ein er ung, er det vanskeleg å sjå for seg å ein gong skulle ut i arbeid, og at ein i det heile kan verte gamal. Her finst ikkje krav om korkje arbeidsplassar eller leilegheiter med enkel tilkomst. I staden krev dei gratis internett, flytebrygger og interaktive installasjonar. Modellane vart synte på nettopp Kabuso, og prosjektet skal etter planen kulminere i permanente konstruksjonar i samarbeid med kunstnarar og arkitektar i 2022.

Den komande generasjonen vert teke på alvor i Kvam. Ein er viljug til å lytta til dei. Om heradet er representativt for resten av Distrikts-­Noreg, står det faktisk ganske bra til på kunstfronten, om den no enn er svært skeivt fordelt mellom stadane. Forhåpentlegvis kan også Tørvikbygd ein gong i snarleg framtid få eit offentleg kunstverk. I skrivande stund er eg tilbake på hotellet i Norheimsund. I går opna årets utgåve av Vestlandsutstillingen (du gjetta riktig, på Kabuso), og sist helg hadde Kunsthuset Messen opning i kunstparken. I morgon skal eg sjå på kunst med borna som soknar til Norheimsund, og høyre rett frå løva si eiga munn korleis dei opplever kunsten og det å leva her. Forhåpentlegvis medan dei ville av begeistring klatrar på Bedding med Hardangerfjorden og Folgefonna i bakgrunnen.