«God grunn til å flykte har det også historisk vore; distrikta er ikkje kjende for å vere særleg rause mot menneske som skil seg frå ein ytst snever norm av utsjånad, legning og oppførsel» 22.10.2021

om du e frå møre, syd eller nord / om du he sjela i fatle og bor med ne mor
om du e styrmann på land med nye hyre / så e det bygdedyre så teke over styre
han går på to og fire, han ste og flire / klappa på en og tre og ødelegge beate
flokkdyr som fisk i en stime / falkeblikk med saudestire
enfoldige, onde, naiv / og det kan bære både nag og kniv

Side Brok (2006), Forstå kar me kjøme frå, del II: brune saus og kvite lesta.

For om lag ti år sidan flytta eg til Bergen. Eg hugsar at eg vart overraska over kor mange av dei innfødde unge vaksne som stadig budde heime hjå foreldra sine. Argumentasjonen var ofte grunna i økonomi. Det var pengar å spare på å få mat, oppvask og tak over hovudet dekka. Bergensborna tok mykje taxi, til trass for at ingenting i byen er lengre unna enn femten minutt gonge.

For min del fortona dette seg som eit parallelt univers. Der eg kjem frå, var det å bu heime hjå foreldra sine etter grunnutdanning noko ein berre gjorde om ein hadde blitt gravid som tenåring, skulle bli bonde, eller om ein ikkje emna å gjere det som var sjølve meininga med livet: å kome seg vekk derifrå. Livet sjølv var trass alt noko som skjedde «alle andre plassar» enn heime. Eg er ikkje den einaste frå ein liten stad som har meint det. Dei fleste av oss kjem trass alt ikkje frå dei store byane, men frå tettstadane, grendene og bygdene som ligg alle andre stadar i det ganske land. Historia om mistilpassa ungdom på bygda som flyktar inn til urbane strøk ved fyrste anledning, byrjar å verte like gamal og trøyttande som ho er lang.

God grunn til å flykte har det også historisk vore; distrikta er ikkje kjende for å vere særleg rause mot menneske som skil seg frå ein ytst snever norm av utsjånad, legning og oppførsel. I tillegg veit alle stort sett kva du driv med, helst lenge før du veit det sjølv. Det er ein grunn til at det ikkje heiter «Bydyret». Men noko er i endring. Det bles medvind over distrikta. På nettstaden til NRK kan ein stadig lese om unge folk som har forlate storbylivet sitt sus og dus til fordel for øyer i havgapet og nedlagde småbruk. Den neste statsministaren vår kan hende nettopp er ein kornbonde, og på ein eller annan måte har han overtala Groruddalens mest ihuga forkjempar, Jan Bøhler (Sp, tidl. Ap), til å forlate det urbane skipet til fordel for eit parti som tradisjonelt er meir opptekne av å skyte ulv enn å starte fritidsklubbar for byungdom. I radioprogrammet Sommer i P2 har både Billedkunst-kollega Bjørn Hatterud og musikar Jørgen Nordeng fortalt om å vekse opp på bygda. Kvar kjem denne plutselege godviljen og folkelege interessa for distrikta frå?

Velsviks teknologiske nomade

Det er dyrt å bu i byen. Om du er kunstnar og leiger atelier, er det dyrare. Kapitalismekritikarar har alltid hevda at evig vekst er eit umogleg fenomen, og at før eller seinare vil bobla breste. Hittil ser ho ut til å halde god stand, i all si tid leige av lokale held fram med å verte justert opp i pris etter indeksar som er totalt irrelevante for røynda til dei fleste som driv med kunst. Kanskje ikkje rart det freistar å pakke tinga sine og dra. Likevel ser det ikkje ut til at kunstnarar er den gruppa som emigrerer i hopetal, og dersom ein skal gje honnør til den plutselege trenden med tilflytting til småstadene, er det nok andre faktorar enn berre stive leigeprisar som har skulda. Det som utgjer den største skilnaden, er menneska si moglegheit for å vere teknologisk nomadiske og samstundes fysisk stasjonære. Før var det å bu utanfor byen einstydande med å ligge bakpå, å alltid vere den som får tilgang på kultur, referansar og varer sist. I dag er det ikkje slik lenger, mykje takka vere nettopp teknologi, noko som kanskje også har opna opp for ein rausare kultur generelt. Er det faktisk mogleg å flytte heim som kunstnar i dag utan å kaste alt av kollegium, samhelde, tilgang på eit utvida fagfelt og reinspikka moro over bord? Er det snarare eg som overdriv når eg tenkjer tilbake på oppveksten i Sogn og Fjordane – Noregs nest minst folkesette fylke – som ein stad der kunst og kultur ikkje var særleg verdsett? Kan ein leve eit liv som ein tekno-nomadisk kunstnar omringa av fin natur på bygda utan å gå på veggen av festar med gauking av Vassendgutane-tekstar som får Tix til å verke som ein altergut? Eg må snakke med nokon som veit.

Kunstnaren Henrik Koppen og eg har mykje til felles. Vi er fødde med eitt års mellomrom, tok bachelorgrad ved dåverande Kunst- og designhøgskulen i Bergen på same tid, og for eit utrent øyre kan det nok høyrest ut som vi kjem frå same stad. Men vi er også to svært forskjellige typar. Eg har eit vagt minne av å ha sett han spele roleg på eit strykeinstrument i Korskyrkja. Eg registrerte at det også var nokre blåskjel involvert i ein slags balansert performance, før eg ubalansert hasta av garde til eit rave, ikledd kort skjørt og gullsminke, og lèt kvelden sluke meg.

Der eg iblant leikar med tanken på å flytte heim – som eit slags umogleg, litt forbode tankeeksperiment – flytta faktisk Henrik heim. Heim til den vesle staden Velsvik i Volda kommune, som med sine om lag seksti innbyggarar er definert som ei grend. Her bur han på garden han vaks opp på, jobbar med musikkoppdrag og som kunstnar. Eg slepp nysgjerrigheita fri.

Sara: Kvifor flytta du heim, Henrik?

Henrik: Mest på grunn av at det er lett å finne materialar til kunstpraksisen min her.

S: Men materiala du nyttar er ofte blåskjel? Det er jo ikkje akkurat problematisk å oppdrive det i kystbyen Bergen?

H: Haha, nei, kanskje ikkje. Men den plassen eg veit om her, er sjukt bra.

Kan hende han har rett i det. Blåskjel som materiale dukkar i alle høve titt og ofte opp i praksisen hans. Men eg kjøper ikkje tomme blåskjel i seg sjølv som god nok grunn til å flytte frå byen. Derimot tykkjer eg blåskjel, med si opne og lukka form, fungerer som eit godt bilete på den indre dissonansen mellom by og bygd. Skjel er trass alt skjold; eit vern mot ukontrollerte ytre omstende og samstundes ein lun kokong av tryggleik og kos for den som er inni. Ein snakkar ofte om fred og ro, når ein legg ut om det å bu på landet. Dette syner seg å vere eit viktig aspekt også for Henrik Koppen, og ein av motivasjonane for å flytte heim. Når eg spør om kva forhold han hadde til kunst som liten – og om det var ein kultur for kunst i Velsvik då han vaks opp – fortel han at han hadde lite relasjon til kunst i sine yngre år, men at han likte å teikne. Han likte også å spele musikk, og resultatet var at han pendla til to ulike kulturskular som born, kvar med ein busstur på om lag 40 minutt. Han vart også oppmoda til å delta i det som då heitte Ungdommens kulturmønstring (UKM) i Volda. Det er openbert at familien til Henrik har vore ei god støtte for å få lov å utvikle kunstnariske interesser og ta del i tilboda som fanst i nærleiken. Både kulturskular og UKM er generelt uvurderlege tilbod for born og unge i grisgrendte strøk, ofte er dette dei einaste kontaktflatene som finst når det kjem til å verte eksponert for kunst. Rett nok ofte ikkje samtidskunst, den stiller i ei særklasse. Møtet med samtidskunsten kom fyrst på klassetur til New York med folkehøgskulen Trøndertun; «Det var eit skikkeleg adrenalinrush!»

Liten eller stor dam

Å snakke med Henrik får meg til å tenkje på om det er betre å vere ein stor fisk i ein liten dam, enn ein liten fisk i ein stor. At han har flytta heim ser ut til å ha hatt nesten omgåande ringverknadar på kulturlivet i nærområdet. Han har mellom anna arrangert kunstutstilling i naust, noko som vart så populært at dei vart vitja av dobbelt så mange som innbyggjartalet i Velsvik. Koppen er også ein av arrangørane bak festivalen Sommarljom i Ørsta. Mange av dei som kjem som publikum, har kjend han sidan han var liten. Dette gjer at dei kjenner seg meir trygge på å stille spørsmål, og dei stiller også andre type spørsmål enn dei som vart stilt i kunstmiljøet i Bergen – kor dei fleste i publikum trass alt er kunstnarar sjølve, eller spesielt interesserte. Dette kjem kanskje særskild godt med når ein held på med performance, som mogelegvis er den forma for kunstuttrykk som er vanskelegast for folk å få ein inngang til. Han fortel at dei av publikummarane som har følgt han over tid på ein måte blir ein del av utviklinga, og betraktar arbeida hans på andre måtar. Ei av dei beste tilbakemeldingane han har fått, var frå ei som sa at «det alltid er så spanande å sjå kva du gjer.» Ho la til at ho ikkje skjøna noko av det, men at det alltid var noko nytt. «Det tenkjer eg kan vere eit viktig bidrag, i alle fall når ein bur på bygda, der mange ting ofte blir mykje det same», seier Koppen.

Eg lurar på kor mykje dette med uttrykksform har å seie for at Henrik har flytta heim. Som musikar og performancekunstnar står han ganske fritt til å flytte på seg. Han er ikkje avhengig av store, keramiske omnar, eller ein plass med sluk for å skylje emulsjon ut or rammer for silketrykk. Han kan på eit vis berre pakke sekken og flytte på seg, når han må og vil.

H: Fridomen til å kunne dra ut nokre gongar, er svært viktig for meg. Å kunne sjå andre sine utstillingar, sjølv delta på arrangement andre stadar og møte andre kunstnarar, er heilt naudsynt. Ofte er det slik at når eg reiser inn til dømes til Oslo eller Bergen, forsøker eg å få med meg så mykje som råd. Så kan eg reise heim og fordøye inntrykka i ro og mak.

S: Du er også med i performance-duoen Koppen & Jorkjen, eit tett samarbeid med kunstnaren Finn Adrian Jorkjen, som bur i Oslo. Korleis klarar de å halde liv i dette samarbeidet når de bur så langt ifrå kvarandre?

H: Internett, enkelt og greitt. Vi har også kjent kvarandre svært lenge, veit godt korleis kvarandre fungerer. So far, so good.

S: Noko av det eg tykte var gjevast med å flytte til byen i si tid, var å ikkje heile tida måtte planleggje langt fram. Ein kan berre gå rundt eit hjørne, så er det noko som skjer, og gjerne noko uventa. For eit par år sidan flytta eg ut av Bergen sentrum til Askøy, naboøya. Det er ikkje lengre enn 20 minutt med bil inn til bykjerna, men likevel merkar eg transporttida og planlegginga som noko heilt anna no. Ein vert på ein måte litt meir turist i eigen by, og litt flinkare til å utnytte byen når ein fyrst er der. Dette opplever eg som overraskande gøy. Ein lyt liksom tenkje meir på framtida, fordi ein må halde seg til planlegging og tid på ein annan måte. Plutseleg kan situasjonar, som å miste siste buss, få store konsekvensar.

H: Ja, å bu på bygda krev tid og planlegging, særskild for å kome seg frå a til å. Personleg opplever eg til dømes ikkje det såkalla Bygdedyret så sterkt i vaksen alder, men éin ting eg har oppdaga, er at det er eit valdsamt press på å få seg lappen …

S: Har du ikkje lappen?! Korleis i alle dagar kjem du deg rundt?!

H: Nei, der ser du. Det er ikkje så mykje kollektivtilbod å skryte av her. Hittil har eg vore heldig med å somme tider få skyss med familien, når eg ikkje tek beina fatt. Men eg har byrja å lærekøyre litt, så det vert nok lappen til slutt.

Det er på mange måtar upraktisk å bu på bygda. Det er langt mellom alt og alle. På spørsmålet om kva som er best og verst med å bu der, svarar Henrik det same på begge to; det skjer ikkje ein drit. Som ungdom kjennest dette ut som ein dødsdom kor ein sakte blir kvelt av eit gapande ingenting. Som vaksen kan nettopp eit fråvær av aktivitet gje ein eit frigjerande rom til å puste i. Og som kunstnar medfører dette den glade sideeffekten av at folk er takksame og interesserte når noko fyrst skjer. Lokalavisa dekker faktisk kunstarrangement som skjer små stadar, og folk kjem på grunn av det. Det verkar også til å ha vorte meir rom å puste i, for folk som er annleis. Ein 17. mai etter å ha flytta heim, haldt Henrik ein tale om å vere «annleis på bygda», som omhandla tronge idéar om kjønnsroller og maskulinitet, og fortalde om korleis det er å vakse opp som skeiv og drøyme seg vekk. Ein tale han sjølv hadde trengt som ung, og som han no kunne gje både seg sjølv og andre. Å flytte heim handlar også på mange måtar om å sjå kva behov ein sjølv hadde som ung, og kva ein kan endre. Anten som ei slags gåve frå notidssjølvet til fortidssjølvet, eller i form av ei slags oppreising. I eit dikt fortel Maria Drangeid om å sjå den gamle klassekameraten Ebba att, som ho endar opp med å pule i ein trappeoppgong på eit arrangement. Ein gong var Ebba den alle var forelska i, men no er han ikkje mykje å skryte av. Som eg-et i diktet seier:

«og han er ikkje lenger særlig pene
men eg gjorde det ligavel
som ein gave til meg sjøl som femtenåring»

Maria Drangeid (2021). Dikt om.

Etter å ha snakka med Henrik, kjennest det ut som at den tekno-nomadiske livsstilen vi lever i dag, opnar opp for å gje både kunsten og kunstnarane på bygda eksistens på lik linje som i byen. Minus dei elska og hata opningane kor folk står i stinn brakke og nirøykjer medan dei forsøker å halde liv i småpraten. Ein skal ikkje kimse av kva av desse opningane har å seie, sjølv om det for mange vart ein vekkjar om kor viktige dei er fyrst då pandemien sette ein stoppar for dei. Likevel kjennest tanken på å flytte heim att permanent meir som å slå mitt femtenårige sjølv i andletet med ei morgonstjerne enn som ei gåve. Kapitulerer ein ikkje på eit vis, når ein flyttar heim til staden ein heile oppveksten drøymde om å flytte frå?

Sogndals fråflytta dotter

Eg bestemmer meg for å også snakke med kunstnaren Eli Mai Huang Nesse som kjem frå Sogndal. Likeins med meg og Henrik, er ho til dels utdanna i Bergen og fødd tidleg på 1990-talet. I dag bur ho i Oslo, som er såpass stort at dersom ein flyttar alle menneska frå Velsvik, Sogndal, Førde, Askøy og Bergen til saman, utgjer det om lag halve Oslo by si befolkning. I forhold til Velsvik, er Sogndal for storby å rekne; i forhold til heimbyen min, Førde, er Sogndal ein liten tettstad. Men når eg spør ho om kva relasjon ho hadde til kunst då ho vaks opp, er det nesten som om vi alle vaks opp på same stad. Tilgangen på kunst har jamt over vore liten, og ingen av oss visste om samtidskunst som eit eksisterande fenomen før vi var vaksne og hadde flytta. Det same gjeld oppdaginga av at «kunstnar» faktisk er noko ein kan vere, og ikkje eit kodeord ein nyttar på galskap. Men så kjenneteiknast også dei mest kjende kunstnarane frå det tidlegare Trivselsfylket av nettopp ein form for galskap, eller eksentrisitet, med mogleg unntak av Nikolai Astrup (som berre var astmatikar). Gunnar S. Gundersen og Ludvig Eikaas var medlem av Dødsgjengen, berykta for å leve eit liv på grensa. Kjartan Slettemark nytta kunsten til å protestere noko valdsamt mot nettopp eit helsevesen som meinte han var vitlaus. Oddvar Torsheim har delteke både i Gruppe 66 og første sesong av Ylvis-brørne sitt fjernsynsprogram, Norges herligste, på TV-Norge i beste sendetid i åra 2007–2008, noko som fokuserte på særeigenheita hans. Dette plasserer ham neppe i A4-mappa. Folk frå Sogn og Fjordane elskar Torsheim, og om ein finn noko som helst av kunst på veggane deira, er det som regel eit av trykka hans, gjerne med frodige kvinneformer, rutenett og kraftige fargar. Men alle desse kunstnarane (igjen med unntak av Astrup) budde store delar av liva sine vekke frå småstadene dei kom frå.

Både eg, Henrik og Eli Mai er opptekne av at det skal vere eit kunsttilbod til unge i distrikta; at det er viktig at samtidskunst er noko ein vert eksponert for før ein flyttar av garde i vaksen alder. Men kven er det som skal ha ansvaret for det? Her spelar til dømes Kunstsentrene i Norge (KiN) ei stor rolle, og dei er ein stor ressurs når det kjem til å utvikle vedvarande kunstmiljø på små stadar. Likevel er det ei krevjande rolle å skulle balansere mellom lokale, regionale, nasjonale og internasjonale omsyn. Når eg spør Eli Mai kva som skal til for at ho kunne vurdert å flytte heim, svarar ho at ho treng eit gjevande og spanande kunstmiljø. Eit miljø som er opent innstilt og som set pris på mangfald, og i tillegg ein lønna jobb som er relevant for utdanninga hennar. Helst skal også familie og vener finnast i nærleiken. Dette er ganske høge krav. Men dei er også rimelege, og eg kjenner meg att i dei. Det er ein grunn til at dei slit med å få kvinner heim til bygdene. Slik stoda er i dag, ynskjer eg meg fleire Henrik Koppenar, som kan reise omkring i distrikta og syne folk rare, langdryge performancar dei ikkje skjønar bæret av, men som dei tykkjer er spanande fordi det alltid er «noko nytt». Enn så lenge, vil eg hyklerisk nok ikkje vere det sjølv. Når det er sagt, skal ikkje Fjærland sjå vekk ifrå at nye menneskje flyttar til staden – om det er mine tal dei trekk i Eurojackpot neste laurdag. Eg har nemleg mistanke om at det kan vere temmeleg kult å vere kunstnar på bygda, om ein berre er sjukt rik i tillegg.