Eit tre er ei lunge utan kropp 18.08.2021 Kritikk

I gallerirommet finn eg ikkje berre verk av kunstnarane som er nemnd øvst i invitasjonen til «Og fjorden der nede […]». Eg finn òg fleire innlånte gipsutkast frå Ingebrigt Vik museum, som her er sette i dialog med nye verk. Det er Vik sine arbeid som møter meg fyrst. På plenen utanfor står bronseskulpturen Ynglingen (1913), signert Vik. På eit lite podium inne i gallerirommet ligg to amputerte skulpturkroppar i gips lånt frå museet. Ein av dei ser ut til å vere modellen til forma som blei brukt for å støype Ynglingen. Skulpturkroppane liknar felte tre.

På veggen bak skulpturane heng dei analoge fotografia til Per Christian Brown. Fotografia (Der Wurzelmensch 1–8; 2021) viser dobbeleksponeringar av menneske og røter. Skogen har slukt mennesket, eller dei har vakse saman. Eg blir ståande veldig nær og studere handverket som ligg bak det å få separasjonen mellom menneske og natur til å bli borte. Kontrollen i fotografia er ikkje synonymt med å kontrollere naturen, eller skogen. Det er meir som om han veit kvar kroppen skulle hengje saman med røtene. Som ved viviseksjon blir sjela opna opp, for å føye saman den indre og den ytre natur.

I fotografia har den indre natur vridd seg ut av kroppen og blitt ein del av skogen – og skogen er blodårer, eller nervetrådar, som strekk seg mot mørket djupt nede i molda, for å få næring. Mennesket har returnert til skogen. Attende til røtene våre, kanskje.

Det blir sagt at skogen er ein metafor for det underbevisste. I skogen er det berre rot. Rot er naturleg, og orden er unaturleg. Skogen er heimen til ville dyr. Somme menneske kjenner seg heime i skogen. For andre er skogen eit rom ein går inn i når ein treng å kome seg vekk. Likevel møter ein seg sjølv der. For somme er mennesket og kulturen motsetnadar til naturen. Språket, babe … det er noko som har gått galt i språket. Når eg står her framfor fotografia, kjenner eg at eg vil ut. Ikkje ut frå utstillinga, ikkje frå meg sjølv, men ut frå grensene konstruert av definisjonar. Og det finst så mykje der inne, mellom huda og barken i fotografia, som ikkje får plass i ord.

Nokon andre har sett ord på skogen På eit anna podium ligg ein skulpturarm og -­fot. På veggen ved døra heng eit videoverk med tittel The Root (2020–2021), òg laga av Brown. I videoen fører kamera blikket gjennom skogen. Ei stemme fortel om røtene som grev si eiga grav, og om tre snudd opp ned, slik at dei drikk frå himmelen. Røtene i videoen liknar slangar som kveilar seg i molda og blir tau i livsveven der den flettar saman underverda og verda over. Av jord har du kome, til næring for nye plantar skal du bli. Kroppen er laga av materie som alltid har vore her. Den mest næringsrike molda er eit resultat av nedbryting av biologisk masse. Det er kanskje eit slags bevis for at me alle stammar frå trestammar. Skogen sine slange-­røter. Som om dei bevisst prøver å halde saman det mennesket prøver å rive frå kvarandre. Greinene strekk dei kalde fingrane sine mot stjernene. Røtene klamrar seg til jorda.

Skogen i arbeida til Brown jobbar med kompostering av distanse. Medan eg står der, ser eg den definerte avstanden mellom mennesket og naturen sakte bli brote ned. Den blir til mold, kor noko nytt kan spire. Stemma i videoen, og kamera, syr meg saman med skogen. Sting for sting. Grein for grein. Som eit siste ledd i den sjelelege viviseksjon.

Imitasjonar

Kroppen i Brown sitt fotografi, med tittelen Der Wurzelmensch 6, bøyer seg i same boge som skulpturen på podiet framfor meg. Når eg seinare flyttar meg langt nok mot venstre, stoppar blikket mitt på eit fotografi av eit tre, Verk (troll) #7 (13) av duoen Ingrid Book & Karina Hedén; det held same positur som skulpturen. Eg er usikker på om treet i fotografiet imiterer menneskekroppen i det andre, eller ungguten skulpturert av Vik.

Ein kan ikkje imitere seg sjølv utan å karikere, men eg blir meir og meir usikker på om naturen imiterer mennesket, eller om mennesket imiterer naturen. Utanfor vindauget står Ynglingen, spegelvend i forhold til vinkelen på kroppane i dei to fotografia. Som om glasvindauget er ein spegel kor naturen ser seg sjølv.

Trestammane og røtene i fotografia til Book & Hedén viser ulike former eg kjenner att som troll og menneske. Titlane på fotografia understrekar kva dei er: figurar frå folkeeventyra. Eventyra som skulle lære oss noko om oss sjølv, om det å vere menneske. Men skogen gjer òg narr av oss. Ler av at menneskearten har opphøgd seg sjølv til noko som står over alt anna på kloden. Ler av at me trur me er kongar over alt anna.

På veggen ovanfor fotografia i Book & Hedén sin installasjon, står nokre av Vik sine skulpturportrett av menn, på høge kvite pidestallar mellom to videoskjermar. Framfor dei står trestubbar som på ulike vis har blitt polert, forenkla og foredla. Som om dei har blitt ofra til menneskeherskarane på dei høge tronene sine.

Rot og orden

I eit av videoverka av Book & Hedén, ser eg ein hund snuse seg fram på tvers over skjermen. Sjølv om hundar har auge, er det luktesansen dei relaterer seg mest til, sidan den er best utvikla. Det finst hundar som kan lukte førevarsla til epilepsianfall og liknande hjå menneske. Kanskje veit hunden på skjermen kva som ligg i bakken. Menneske har ein tendens til å tru at me er smartare enn andre dyr, sidan me brukar ord me sjølv kan forstå, og sidan me omdannar materie til eit nivå kor det ikkje kan gå attende til det det var før. Kanskje andre dyr let vere å produsere ting fordi dei evnar å sjå konsekvensane av den massive omdanninga av materie. På skjermen dukkar det opp namn på ulike grunnstoff som ligg under overflata der det har blitt filma. Tala syner kva som ligg i bakken no, og kva som skulle ha vore der.

I videoen ser eg òg barn leike på ein leikeplass. Leikeplassen er innanfor eit gjerde. Utanfor gjerdet står naturen og pressar seg på, men barna ser ikkje ut til å leggje merke til den. Men i molda fører regnet med seg elver av avfall frå fabrikkane, og distansen mellom mennesket og naturen er ikkje så reell som ein prøver å få han til å vere. For definisjonane og gjerdene hindrar ikkje naturen frå å renne mellom linjene. Dei stoppar berre mennesket, og hindrar ein i å sjå ordentleg.

Videoen viser ulike utsnitt frå den storslagne Hardanger-­naturen, saman med teikn på det som blant menneske vert kalla vekst. Kanskje er det best om skogen står for vekst, og me let vere.

Menneske er rastlause dyr

Lyd av rennande vatn kjem frå videoen som er plassert på den andre sida av menneskeskulpturane. Book & Hedén har late kameraet følge vatnet si ferd gjennom skog, inn i røyr, mellom trerøter. Sildrande gjennom mold. Ut til sjøen. Eit lite stykke ut frå standa sit ei trerot med ein stein på ryggen. Som om ho har planar om å ta med seg litt av grunnfjellet ut i verda saman med vatnet.

For vatnet renn gjennom molda og flyg i skyene langt vekk, tek med seg den sure nedbøren vekk frå fjellet og fjorden, ut frå statistikkane våre. Statistikkane som viser utslepp til atmosfæren, men som er rekna ut frå produksjon, ikkje forbruk. Det betyr at om ein legg ned produksjonen her i landet, kan me oppnå null-­utslepp og på same tid auke overforbruket.

Atter ein gong kjenner eg at eg ikkje har lyst til å vere menneske. Eg vil ikkje vere med på dette. Eg vil heim til skogen. Vil gå inn i fotografia til Per Christian Brown, og bli returnert til røtene.

Eplemytologi

I den inste kroken står ein stor skjerm som syner eit videoverk (Sagn om jord) av Helene Sommer. Ei vakker stemme fortel eit segn, eller kanskje er det historia om Hardanger. Eg lærer at det var munkar som bringa med seg epletre og poteter til Hardanger. Dei blei kalla potetprestar. Prestane slo rot i Hardanger saman med plantane dei hadde med seg. Forteljarstemma balanserer mellom det rasjonelle og det irrasjonelle, og eg kan eigentleg ikkje vite om orda bringar meg fakta. Slik er det vel alltid, sidan synet på kva som er sant, logisk og rasjonelt er samfunnskonstruksjonar i kronisk endring.

I videoen blir eple løfta opp av kassar, studert både med blikket og gjennom mikroskop. Epla blir kategorisert og merka. Ifølge kristen mytologi var treet, som representerte kunnskap, eit epletre. Og utan kvinna si nyfikenheit og ønske om å få tilgang til kunnskap, hadde menneskearten halde fram med å leve i paradisisk ignoranse. Saman med trua på Kvitekrist, kom altså epletrea til Hardanger. Det gjorde òg tanken om at mennesket skulle stå som ein overordna forvaltar av naturen. Eg trur menneska som budde i Hardanger frå før sette pris på dei nye som kom den gongen. Det er kanskje ikkje alltid bra å ønske det nye ukritisk velkommen, sjølv om det kan føre med seg auke i velstand. I kva grad skogen sette pris på endringane, veit ingen. Mange menneske slutta nok å lytte til skogen lenge før den moderne utviklinga og industrialiseringa kom. I tillegg har det som ikkje er synleg lenge blitt sett på som ikkje-­eksisterande. For om det ikkje er synleg, og ikkje definert i ord, er det ikkje ein del av den kollektive ideen om sanning. Men trea kjenner smaken av endringane i molda og vatnet. Dei sug opp frå djupet det menneska lenge lukka augo for. No veit ein at grunnstoffa i jordsmonnet har endra seg, som ei direkte konsekvens av menneskelege handlingar. Utvikling, kallar dei det. Videoen syner både fiskeoppdrett og fruktplantasjar. I dagens samfunn ville det ikkje ha gått an å leggje ned matproduksjonen for at alle skulle leve av jakt og sanking. Likevel er det i samtida mykje hets mot bønder, sidan det å produsere mat i eit raskt nok tempo medfører utslepp av både kupromp og sprøytemiddel. Men mat må ein ha, sjølv om mange heller vil bruke pengane på ting ein ikkje må ha. Stemma i videoen avsluttar med å seie: «Det ble sagt at da de endelig våknet, var refleksjonen det klareste […]» Atter ein gong tenkjer eg på skilnaden mellom det å sjå og det å bruke ord.

Midt inni skogen fann eg ein hage

I midten av utstillinga finn eg noko som synast som ein hage midt inni ein skog. I Hege Nyborg sin installasjon (2021) finn eg eit måleri av to fuglar i ei busk med rosa blomar. Eg trur det er utsnitt av ein velstelt hage med kortklipte plenar og snorrette hekkar kring blomebed med skjøre, rosa roseblad som endrar lufta til noko anna enn luktene frå den fuktige skogen. Blomar er kjønnsorgana til plantane, og skogen har lagt att nokre vassdropar på roseblada. Installasjonen inneheld òg ei hylle med tekstar i ramme, samt måleri av blomar og ord på veggen. Eg forstår ikkje orda som er måla, men dei liknar blomenamn, og kanskje kan ein førestille seg korleis blomane ser ut, om ein kjenner orda. Arbeida til Nyborg får natur til å virke skjør, og eg kjem til å tenkje på noko kunstnaren Mark Dion sa i eit intervju, noko om at ein no for første gong i historia må verne naturen frå mennesket. Tidlegare var det motsett; mennesket var i kronisk kamp mot naturen for å overleve.

På dei store vindauga heng kvite ark med detaljerte akvarellstudiar måla av Thorbjørn Sørensen. Akvarellane (2021) viser små naturfragment frå den andre sida av fjorden utanfor. På vindauget heng blant anna ein stor akvarell av ein daud fugl. Måla med like stor mengd vatn og tid. Eksistens til innvortes bruk, festa til eit papir.

Eit vindauge er ikkje det same som ein skjerm, sjølv om begge kan vere laga av glas. Ein ser noko anna når ein ser gjennom skjermar. Difor kan ein ikkje oppleve verkelegheita, eller kunst, digitalt. Ein ser heller ikkje seg sjølv ordentleg gjennom ein skjerm. Kven er eg når skjermane er skrudd av? Når eg ikkje blir fôra med informasjon eg ikkje har tid til å smake på og vurdere før eg svelger det ned? Når ingen ser meg? Når eg ikkje fotograferer, eller på andre måtar dokumenterer, for å vise det eg ser til nokon andre?

Det blir sagt at naturen er barometeret som viser kva tilstand mennesket er i. For min del blir det ein altfor antroposentrisk måte å sjå verda. Naturen eksisterer ikkje for mennesket, sjølv om mennesket har vist seg å vere det farlegaste dyret. Det er ikkje slik at ein har rett berre fordi ein er destruktiv. Eg trur at ein av tinga som gjer oss destruktiv som art, er at me ofte ser verda gjennom glas eller gjennom ord. På same måte som ein kan ta fragment ut av kontekst, eller habitat, og studere dei i eit laboratorium, har Thorbjørn Sørensen teke med seg element frå naturen inn i eit rom for å studere dei. Eg trur ikkje at ein forstår verda betre ved å ta ting ut frå samanhengen. Det einaste ein oppnår er å forenkle det til eit nivå kor det blir forståeleg. På same måte som ein brukar ord for å gjere ting forståeleg.

Men her har Sørensen teke med seg tolkingane sine av det han har studert, attende til naturen. Ved å montere dei på vindauga, blir ein heile tida minna om det som ligg bak. Det som ligg utanfor. Slik ser ein både detaljane og heilskapen på same tid. Somme snakkar om tidsbaserte medium, som om det utelukkande handla om verk som utspelar seg lineært og over tid i gallerirommet. Men i Sørensen sine akvarellar er tid vesentleg. Tida han har brukt på å studere og reflektere over dei små detaljane. Eg blir ståande lenge ved ein gedigen sporv. Papiret er kanskje 70 × 100 cm. Papir er laga av plantar. Når ein målar med akvarell, brukar ein vatn. Vatn som har vore inni kroppar, inni røyr, og mellom røter i skogar som har blitt borte. Sporven på det kvite papiret dekkjer nesten heile flata. Eg har lyst til å ta han ut av papiret, halde rundt han, bere han med meg ut frå gallerirommet slik at han får sjå skogen og vatnet som renn ut i verda. Eg har lyst til å gråte ned i dei sirleg måla fuglefjøra. Gråte på vegne av menneskearten sine stupiditetar. Eg vil bere med meg sporven inn i dei delane av skogen kor ein ikkje kan høyre lyden frå trafikken. Der kor ein kan høyre at stillheita er unaturleg. Stillheit kan berre eksistere i eit tett rom. Ein finn heller ingen ord i skogen, for orda har inga materie, slik sporvane har. Difor kan ord blåse vekk med vinden. Ord finst ikkje på ordentleg, men skogen finst.

Fuglen er ikkje ein metafor for fridom. Fuglar er ulike individ. Dei må ete makk, det er ekkelt. Og dei må jobbe med å fange insekt mesteparten av dagen for å halde seg i live. Dei har ikkje noko val, dei er ikkje meir fri enn folk. Men når eg ber med meg den store sporven, skal eg fortelje han om menneska.

I ei verd kor det digitale i større og større grad blir ei eksistensiell protese, har me kanskje eit behov for å bevisst tre inn i den eksistensielle angsten i skogen, eller i gallerirommet. For sjølv om me er utan røter som held oss fast til molda, er me ikkje lausrivne frå jorda og økosystemet.

Ein treng daudtid for å vere levande.