Eit haltande dyr på jakt i ei kunstutstilling 19.08.2024

Ein skal ikkje alltid tru sine eigne auge. Sjølv ikkje når det gjeld kunst. For det ein ser, blir alltid farga av individuelle erfaringar, og ein kan aldri sjå ting frå andre punkt enn innsida av eige kranium. Når eg her skriv om ei utstilling som  – frå mitt perspektiv – ser ut til å hovudsakleg dvele ved estetiske val og material, burde ein kanskje bruke ord på same måte: la innhald og tematikk bli uvesentleg. Kva er så eit ord om det ikkje skal handle om anna enn seg sjølv? Ein kan ikkje forklare eit ord ved å repetere det. Tvert om: Jo fleire gonger ein repeterer ordet, jo mindre meining heng att i bokstavane. Men både ord og anna materiale er berarar av si eiga historie, og materialet sitt ibuande innhald kan bli ståande for seg sjølv om ein ikkje formar det for å formidle noko utanfor, utover materien si eksistens. Men somme ord må handle om noko anna enn berre ord. Kva med kunsten som språk? Har me sagt alt som var å seie? Blir kunst meiningslaus av repetisjon?

Eg er eit haltande dyr i ein underleg skog. Ein skog av kunst. Føtene dreg meg mellom gedigne kunstverk som fyller romma utan å klare å gripe tak i tanken eller kjenslene. «Eg går her og ser på kunst», kunne eg ha sagt, og så hadde det kanskje ikkje vore behov for å seie meir. Det kunne ha vore eit punktum til slutt, som ein lingvistisk navle ein kunne sentrere kritikaruniverset kring.

Eg les aldri om kunsten på førehand, for eg vil at han skal få snakke for seg sjølv. Slik ser ein òg om kunsten klarar formidle litt av det ein ønsker. Eg har gått gjennom to rom av utstillinga og blir meir og meir fanga i kjensla av at ønsket om kommunikasjon er fråverande. – Det er her ein panelsamtale dukkar opp bak i hjernen. Du finn han på YouTube under tittelen «Kunstkritikk Live». I akkurat denne samtalen (frå 31. januar i år) snakka panedeltakgarane blant anna om «den kunstneriske kunsten» – ei form for kunst som ikkje handlar om noko utanfor si fysiske form. Kor verka ikkje inntek ein kritisk posisjon, men heller kretsar kring estetikk, kunstnariske strategiar og produksjonsmetodar. Dei fortel i debatten at i denne kunsten skal både politikk og andre formar for meiningsutveksling vere fråverande, og at verka ligg tett opp mot dekorasjon. Me får òg høyre at dette blant anna er ein respons på redsle for å ha feil meiningar.

Kanskje er det dette som er årsaka til at kunsten rundt meg framstår som visuelle refleksjonar kring, eller repetisjonar av, noko, ein har sett mange gonger før. Men kan redsle for å «meine feil ting» oppstå allereie på ei masterutstilling? Skal ikkje utdanninga bidra til å utdanne kunstnarar som er trygge i eigne skor og som stolar på språket hendene formar? Er angsten for å meine noko «feil» tillært og eit symptom på ein intellektuell brest ved utdanningsinstitusjonen?

Eg har ikkje lyst til å tru på eksistensen av «den kunstnariske kunsten». Har ikkje lyst til å tru at redsle skal kontrollere kva kunstnarar eller andre skal våge å sei. I mi eiga eskapisme frå eit potensielt redsle-samfunn, lagar eg eit ønske-narrativ om at det kanskje heller handlar om at ein opplever samfunnet som så føkka at alt håp er ute. Ei avmakt som gjer at ein blir sitjande og dvele ved nære og ufarlege ting.

Eg er eit haltande dyr som har møtt ein vegg i ein krok av utstillinga. Foran meg heng sju foto (Om lengsel, 2024) signert Ylva Teigen Aas. Fotografi av enkeltpersonar blir stort sett definert som portrett, men på ein underleg måte framstår disse som abstraherte og nesten umenneskelege. Eller kanskje ikkje abstraherte; det er vinklane og fokuset som er uvanleg. Det er personleg, nært og anonymt på same tid. Øyre og hår er i fokus. Mennesket er framand. Øyra har blitt små, underlege utvekstar på hovudet. Kanskje dei ventar at eg skal seie noko. Stillheita klebar seg til detaljane som trer fram. Ingenting skjer. Kva skal ein snakke om når kunsten ser ut til å forvente at eg skal seie noko, medan han sjølv vil henge på veggen og lytte? Når eg tenkjer meg om, er det vel første gong eg har opplevd dette i møte med kunst. Som om noko har vrengt seg i verkelegheita.

Det som skil kunst frå dinosaurar, er at det ikkje alltid er dei største kunstverka ein brukar mest tid på å fordøye. I det største utstillingsrommet veltar det fram eit halvt tonn med fargar som tek stor plass. Anine Aasen sine måleri (Dwelling Place og The Studio, 2024) er ikkje så store, men fangar meg i tid. Kanskje fordi dei både er gjenkjennelege, og fordi ein ikkje beinveges ser alt. Målinga er somme stadar tyntflytande og andre stadar påført i tjukke lag, slik dei gamle klassiske meistrane gjorde når dei ville trekke visse element lengre fram i biletflata. Motiva til Aasen er frå kvardagen. Eksistensen her og no. Heime kanskje. Stilleben. Studiar av overflater. Retromønster i flatene. Kunstnaren dveler ved sitt habitat. Det nære. Eksistensielle. Utan å opne opp anna enn eit fysisk rom. Komposisjonar, kontrastar, valørar. Illusjon av rom i flata.

Eg er eit haltande dyr på jakt i ei kunstutstilling. Leitar etter noko. Leitar etter andre perspektiv. Underlege vinklingar. Kanskje finn eg ein skatt. Kanskje viklar tankane mine seg fast i greinene på eit tre. Flatene i opninga mellom to av dei store utstillingsromma er dekka av teppe, og når eg går gjennom, finn eg fleire delar av teppet bortover veggen og litt utover golvet. Nokon har teikna på teppet. Eller trykka teikningar på teppet. Eller måla. Strekane (In the corner of my eye, 2024) er utført av Arild Horvei Instanes. Dei dannar kronisk nye figurar som ikkje heilt vil manifestere seg og ta form. Eg ser nesten poten til Tiger’n, og nesten eit sett ribbein, nesten ein kjole, skyer, lava og andre ting som aldri heilt er der. Eit slags magisk teppe kor tanken kan vandre fritt utan å gripe tak i anna enn ekko av dei leikande linjene som heile tida glepp vekk frå konkretisering.

På golvet bak meg står 100 ulike terrakotta-vasar (Rest is History, 2024) i eit kvadrat på golvet. Nokre av Jonas Erboe sine vasar inneheld tekst om idrett. Andre har idrettsmotiv eg kjenner att frå antikken. Her er òg stoppeklokker og Adidas-logoar og fleire ord om det å springe. På ei av krukke er det eit skilt kor det står «IDIOT», på ei anna står det om kvilelause svalar, og eg kan skimte Barbie, Harry Potter og nokre andre personar som eg ikkje veit kven er. Kanskje dei er henta frå filmverda. Eller idretten. Idrett som underhaldning er ikkje eit felt eg veit noko om, men det er litt av ein prestasjon å produsere så mange unike vasar. Eg trur det hadde vore meir interessant å sjå på denne vase-maratonen i staden for å glo på folk som spring på ein TV-skjerm. Eg får lyst til å ta med meg fleire av vasane heim. Kanskje det kunne ha blitt ein ny maraton når nokon prøvde å stogge meg. Og medan eg snublar i ord, lurer eg på om det kanskje kan vere ei samanheng mellom alle vasane på golvet og det svenske Vasaloppet …

Meiningsberande mørke

Det finst ein del ting ein ikkje kan springe vekk frå, og det blir sagt at ein må starte med seg sjølv om ein vil endre verda. At ein må leve ut det ein ønsker at samfunnet skal vere. Men det ser ut til å vere meir komfortabelt å engasjere seg i ting som ligg langt utanfor både forståingshorisonten og rekkevidda av handlingsrommet vårt. I utstillinga finn eg ein vegg med grafiske plakatar, ei teikning, ein liten vev og små lappar med tekst og vatnmelonfrø ein kan ta med heim og få til å spire. Alle elementa omhandlar den beksvarte og tilsynelatande håplause konflikten mellom Israel og Palestina. I etterkant har eg lese at elementa på veggen (We Do This ‘Til We Free Us) er laga av fleire studentaktivistar invitert av ein av studentane med namn alphie hubbard. Det er underleg kor einsidig og forenkla dette er, med tanke på at det er laga av fleire enn ein person.

Den vanskelege situasjonen mellom Israel og Palestina er kanskje den mest langvarige og komplekse relasjonen i historia. Noko som ikkje kjem fram her. Kvifor inneheld ingen av objekta på veggen kritikk av Hamas sin (dessverre svært effektive) bruk av sivile som skjold? Det er heller ingenting på veggen som tek for seg det historiske perspektiv. Ingen nemner islam si «plagiering» av jødiske og kristne tekstar (då Koranen blei skriven) som kanskje ber i seg litt av kjernen ved denne over 2000 år lange konflikten: at dei tre religionane enda opp med å ha dei same heilage stadane. Ingen nemner den islamske koloniseringa av omtrent heile Midtausten, og at Israel er det siste «frie demokrati» i regionen. I teksten her finst det ikkje rom for anna enn små pirk i overflatene av eit lite utval nyansar ein kunne ha opna opp for refleksjonar kring, på ein vegg i gallerirommet.

Men krigen og døden me tek inn over oss på avstand, er kanskje enklare å fordøye om ein framstiller ting i eit Disney-perspektiv kor ein latar som om ein part utelukkande er snill og den andre slem. Å få så motstridande kulturar og religionar til å sameksistere i fred vil kanskje krevje ei umenneskeleg toleranse for meiningsmangfald, samt aksept for haldningar og moral som strir mot alt ein sjølv står for. Kanskje er fred umogeleg så lenge det finst religionar?

Men det er ingenting du eller eg kan gjere for å fikse alle feila i relasjonen mellom Israel og Palestina. Det ligg langt utanfor vårt handlingsrom. Me bør heller fokusere på problema i vårt eige land, og prøve å bidra til å hindre at hatet mot jødar veks ytterlegare her.

Dei store pågåande problema i verda er så tunge å ta innover seg, at eskapisme blir ei forståeleg respons. Til dømes behovet for å lage noko vakkert eller behov for å skape kunst berre for å føle at det i det minste finst noko som er handterbart. Men om kunst skal vere rein estetikk, må ein vel vurdere ut ifrå det ein ser og ikkje kva kjensle eller tankar kunsten sveivar i gang.

I utstillinga er det tre verk som er slåande vakre. Tre teikningar signert Claudia Olsen (Palmer i snøen, 2024). Det eine viser tre solide profiler av kvinner med ulik etnisitet. I den neste teikninga ser me tre jenter. Den eine ser direkte på oss, og midt på papiret sit ei med lukka auge og liksom ventar på at den tredje jenta skal kviskre noko i øyret hennar. Kva som blir sagt, er personleg – i det minste privat. Romma dei personane er i, består av tomme flater, bortsett frå i teikning nummer tre, kor me i bakgrunnen ser ei døropning inn til eit ljosare rom med ein tom stol. Hovudmotivet er ei kvinne som held eit lite barn kledd i bunad. Alle teikningane er bygd opp av grånyansar mellom kvitt og svart forutan frå bunadvesten som er kraftig raud. Når blikket først har landa på dei tilsynelatande mjuke papiroverflatene, sit det liksom fast.

Eg er svak for motsetnadar, dualitetar og motpolar. Det får verda til å bli mindre flat. Personane på papiret står ikkje fram som flate. Det djupe oppstår ikkje berre som ein konsekvens av det briljant utførte handverket, men òg måten personane balanserer mellom å vere skjøre, sårbare og sterke på same tid. Menneska har blitt bragd til liv av presise strekar, valørar og kontrastar mellom eit djupt spekter av ljose nyansar og tunge mørke flater. Nokre hårkrøllar er svært definerte, og andleta er skjørt modellerte med ljose valørar. Men estetikken er ikkje innhaldslaus. For kvinnene og barnet som har teke form i flatene, ber på underfundig vis med seg spor av eit levd liv som eg ser inn i frå utsida. Dette er personleg.

Eg er eit skremt dyr. Frå baksida av ein vegg tyt det fram intens lyd. Veit ikkje om lyden minner om noko som er i ferd med å bryte saman, eller om det er intensiteten som får meg til å føle at skjelettet mitt snart kjem til å knuse. Det gjer vondt. Men eg går likevel inn for å oppleve dette bråk-verket (Det ulmer under overfladen [It Smolders Beneath the Surface], 2022–24) laga av Sara Cecilie Miran. Utover golvet ligg keramiske objekt som liknar korallar, og i midten av dei er det små holrom med vatn som vibrerer av lyden frå korallane si indre smerte idet dei rivast i sund og knuser innvendig. Ein skal ikkje overdramatisere, men det er slik det kjennest ut å vere der og kjenne lyden rive i kroppen. Eg vil ut!

To dagar seinare klarar eg å tenke, og undrar meg over om det eg høyrde, var skrik frå korallrev på havbotnen. Og så veit eg at eg fortente å ha det vondt, sidan eg tross alt er menneske, og menneska er eit av dei mest vonde dyra når det gjeld måten me behandlar sameksisterande artar.

Heilskapen i utstillinga er prega av eit slags eksistensielt individuelt behov. Eller … nei. Det høyrest egosentrisk ut. Dette er noko anna. Hendene si eksistensielle dveling. Kanskje ligg det til den menneskelege natur å skape. (Kanskje har eg skapt mykje av innhaldet i kunsten her sjølv.) Kva om produksjonen er målet og resultatet blir ein slags bauta til ære for det skapande mennesket blottlagt for intensjonar. Hensikt og intensjon var kanskje berre orsakingar for å legitimere vår destruktive åtferd … eller skapartrong, som ein òg kallar det. Ein kan ikkje skape noko utan å øydelegge noko først. Her skil kunsten seg på ny frå ord som språk. For ord har ingen kropp og blir ikkje vunne ut av råvarer som øydelegg heimane til ville dyr som ingen eig. (Med mindre ein festar orda til papir eller skjermar.) Om ein må lese ein tekst for å få noko ut av kunstverket, kunne ein kanskje ha spart naturen for kunstproduksjonen og heller kommunisert ved hjelp av ord. Men om ein kunne seie alt med ord, hadde ikkje kunsten hatt nokon hensikt.

Årets masterutstilling i Bergen har kanskje gitt meg meir å gruble over enn dei eg har sett tidlegare. No sit eg og lurer atter på kva hensikta med kunst skal vere, kven kunsten skal vere for, kva rolle han skal ha i samfunnet, og kva kunst skal vere om han ikkje skal vere ei kommunikasjonsform? Svara må vere opp til den enkelte kunstnar å konkludere på eigne vegner. Og når ein har konkludert, kan ein halde fram med å motseie seg sjølv resten av livet.