Det gode med det vonde 07.11.2023

Ifylgje oppslagsverket Store norske leksikon, er dei sanseopplevingane vi oppfattar som smertefulle intenst ubehagelege og skil seg frå alle andre sanseinntrykk.
Der dei andre sansane våre blir nytta for å samle informasjon for å kunne kontrollere kroppen sin normalaktivitet i samspel med miljøet rundt, vil opplevingar av smerte utløyse beskyttelsesreaksjonar og forsøk på å unngå den skadelege stimulusen. Dermed er smerte noko dei fleste av oss vil strekke oss langt for å sleppe unna – og det til trass for at det er ein så viktig del av livserfaringa vår at kroppen har utvikla eigne nervar for det, som skal gje beskjed om at noko er feil eller farleg.

Før kneskålulukka hadde eg levd eit relativt smertefritt liv. Ikkje eit liv fritt frå ubehag, men smerte og ubehag er to ulike ting, sjølv om dei ofte vert samanblanda. Smerte er alltid ubehageleg, men ubehag er ikkje alltid smertefullt. I kunsten er samspelet mellom ubehag og smerte interessant, fordi ein kan framkalle kjensler av ubehag gjennom makta ei førestilling har, medan det er svært vanskeleg å skulle framkalle kjensler av smerte i eit publikum utan å påføre dei den direkte. Difor er mange av dei kunstverka som går i dialog med smerte også kretsande kring potensialet for smerte, som til dømes Marina Abromović (f. 1946) og Ulay (1943–2020) sin performance Rest Energy frå 1980. I performancen står dei eit par meter frå kvarandre, andlet mot andlet. Mellom seg har dei ein stor, spent pil og boge, kor pila peiker direkte mot Abromović sitt hjarte. Det er ein intens augneblink som krev ein nærast umenneskeleg grad av kommunikasjon og tillit – kor den minste rørsle frå ein av dei kan utløyse pila. Videoen av performancen varar i fire evig lange minutt.

Det er i denne sfæren, av trugselen om smerte – eller til og med livsfare – Abramović over mange år har kultivert ein praksis prega av performancar som er ubehagelege og fortryllande på same tid. Ein annan som opererer i dette spekteret, er kunstnaren Santiago Sierra (f. 1966), som kanskje er mest kjend for å kaste ljos over dei inhumane sidene til menneskeheita. Mange av arbeida hans er etisk problematiske og vanskeleg å lande på kva ein tykkjer om; fleire involverer inngrep på – eller er utført av – menneske, som i enkelte tilfelle utvilsamt har innebore smerte. I 2004 fylte han Kunsthaus Bergenz Museum med nesten 300 tonn av det som primært bestod av kuber laga av sement. Vekta strakk kapasiteten for kva bygget kunne bere nesten heilt til brestepunktet, noko som avgrensa kor mange publikum som kunne vere inne om gongen. Trugselen om at bygget skulle kollapse under ein, og pulverisere ein til smular, må ha gjort publikum hypermedvite på omgjevnadane og kvarandre. «Er vi litt for mange her inne no? Er nokon kanskje litt for tunge til at dei burde vere her, eller rører seg litt for raskt? Er dette dei eg vil nytte mine siste augneblink av livet med?» I verket nyttast potensiell smerte som eit viktig verktøy for å få fram motstridande kjensler av redsel og tiltrekking, skape det indre dragsuget som oppstår når ein står på kanten av stupet. Likevel forblir smerta kapsla inn som eit potensial, og eksisterer aldri verkeleg i verket anna enn som indre skrekkscenario kring ein uforløyst moglegheit, noko som kunne ha skjedd.

Eit kunstverk kor det verste som kunne skje, har skjedd, og som er kjend for sitt eksepsjonelt smertefulle uttrykk, er den hellenistiske skulpturgruppen i marmor, kalla Laokoon og sønene hans. Skulpturen er kjelde til mykje debatt, både kring kva tid han vart laga og av kven, og er i dag plassert i Vatikanstaten. Skulpturen er hugga i marmor og framstiller presten Laokoon og sønene hans i ferd med å verte drepne av ein slange. Ifylgje myta åtvara den trojanske presten Laokoon mot å ta imot gåver frå grekarane, og prøvde å avdekkje at den trojanske hesten (hol trehest med soldatar strategisk skjult, kjent frå blant anna Odysseen Homer, red.anm.) var ei felle. Dette likte ikkje dei greske gudane, og som straff sende Apollo to slangar for å drepe presten og sønene hans.Skulpturen har ei interessant historie, men mest slåande er det rørande andletsuttrykket til Laokoon, som er fordreia av smerte i det han er i ferd med å miste sønene sine. I hellenismen spara dei ikkje på krutet, og det er lite rom for eigne tolkingar i verka frå perioden. Laokoon har det vondt, han lid, og kring det herskar det ingen tvil.

Generelt i vestlege samfunn, står smerte sentralt i forteljinga om eksistensen vår og meininga med livet. Den mest kjende framstillinga er av frelsaren Jesus Kristus som vart spikra opp for å lide i timesvis for å bøte for menneskeheitas synder, noko som til slutt tok livet av han. Utan elementet av smerte mistar forsakinga hans for menneskeheita si skuld litt av piffen. Den kristne truvedkjenninga handlar i stor grad om dette skuldspørsmålet – mannen som påtok seg all verdas synd og let seg krossfeste for ho, og menneska som no står i skuld for offeret hans. Likevel er det lite smerte å spore i andletet til Jesus i dei fleste skulpturar og måleri. Som regel har andletet preg av ei slags roleg andakt, fjerna frå fysisk realitet, og utstrålar ei ro som ikkje er proporsjonal med situasjonen han er i. Med mindre smerta har vore så intens at den har gjort han medvitslaus. I den mest kjende forteljinga med smerte som protagonist, står smerte dermed hovudsakleg fram som ein teoretisk tilleggsmerknad heller enn som noko som skal la seg «overføre» direkte til publikum. Dette trekket er karakteristisk for kristne og katolske forteljingar om sentrale nøkkelpersonar som går gjennom umenneskelege lidingar, ofte attgjeve med attributt.

Då ein i følge soga fann Sankt Sunniva på øya Selja på 900-talet, i ruinane etter at hellaren rasa over ho og fylgjet hennar på flukt, hadde ho ikkje så mykje som ei skramme. Der andre låg maltrakterte under steinane, llåg den irske prinsessa også daud, men såg ut som ho berre sov søtt og saleg. I likskap med Sunniva møtte også den unge Sankt Agatha (ca. 231–251 evt), ei djupt religiøs jente frå den sicilianske overklassen, eit tragisk endelikt grunna ein uynskja merksemd frå ein mann. Ho nekta å gifte seg med den mektige Quintianus av di han var vantru, og for dette vart ho torturert og brysta hennar trekte av med tong. Alle desse skikkelsane som gjennomgjekk umenneskeleg smerte, er som regel formsette med salege andletsuttrykk, medan dei held på attributt som kjenneteiknar dei. For Jesus er det sjølvsagt krossen, Sunniva haldt på det som minner om klipper eller stein, og Agatha held som regel opp eit kjørel med to avrivne, urovekkjande symmetriske bryst pent dandert. I desse religiøse forteljingane er smerte heilt sentral fordi dei er med på å bygge opp under den makta trua har; om ein klarar å bevare ho gjennom dei største fysiske lidingar, vil ein få løna si i himmelen. Denne utfordringa med å formidle både enorm smerte og saleg frelse i eit og same visuelle uttrykk, har difor vorte løyst med å la smerta bli plassert i attributta som minner om sjølve handlingsforlaupet, medan andletet til dei heilage skal vitne om roleg tiltru til lovnaden om det salege etterliv. Kjødeleg smerte angår dei mest ikkje, i all si tid Gud held si heilage hand over dei for å stå i ho. I ein vestleg religiøs kontekst var denne balansegongen, med å poengtere smerte utan å la ho ta heilt overhand, ein viktig del av historieforteljinga for å halde på trua til fylgjarane. Til sjuande og sist handla heller ikkje desse kunstverka om smerta i seg sjølv, men menneska si evne til å halde ut, tru, be og stå ho bi.

Smerte – eit meistringsverktøy?

Smerte kan nyttast til å kaste ljos over tilstanden til menneskeheita, fange merksemd, vekke kjensler av avsky og empati. Men stort sett er ho uynskja, noko ein skal overvinne, kome seg gjennom eller meistre. For det er mykje meistringspotensial i smerte, anten ho kjem sjølvpåført i form av tåpelege stunts som i den populærkulturelle fjernsynsserien Jackass (2000–02) eller via stolte fødselshistorier frå kvinner som poengterer at dei «klarte det utan smertestillande». Var det meistring den amerikanske kunstnaren Chris Burden (1946–2015) følte då han 1974 år etter Jesus let seg krossfeste til ein Volkswagen Beetle i to minutt under performancen Trans-Fixed? Eller då han i 1971 let assistenten sin skyte han i venstrearmen frå fem meters hald under performancen Shoot? I motsetnad til både Santiago og Abromović, let Burden aldri smerte verte liggjande som eit uforløyst potensial, men drog han heilt ut; anten han let seg stengje inne i eit skap i fem dagar (Five Day Locker Piece, 1971) eller stakk av til ei strand i Mexico og levde på berre vatn i 11 dagar (B. C. Mexico, 1973). Korleis stiller Burden seg eigentleg til smerte i praksisen sin? Var det som verktøy eller mål for eit anna middel, eller var smerta i seg sjølv poenget? Det er noko umenneskeleg, nesten utanomjordisk med å oppsøke den type smerte friviljug. Er det søken etter meistring som driv ein sånn type praksis – å sigre over sine eigne grenser?

Smerte er svært forankra til både kultur og psyke. Kjønn opplever smerte ulikt, og kvinner si smerte vert oftare sendt vidare i eit psykiatrisk system for handsaming enn menn si gjer, på godt og vondt. Koplinga mellom det fysiske og det psykiske i mennesket har vore kjelde til interesse, spekulering og undring i alle tider. Særskild gjer dette seg gjeldande gjennom nettopp liding og smerte, og i kunsten har psykisk smerte kanskje hatt ei meir sentral plassering enn fysisk. Tenk berre på måleriet Skrik (1893) av Edvard Munch eller kva som helst laga av Francis Bacon. Ein av grunnane til at den psykiske smerta har forrang for den fysiske i kunsten, kan vere skilnaden på det å mane fram kjensler av smerte i ettertid. Det er bortimot umogleg å hente fram fysisk smerte etter ho har passert, medan det som skjer oss på innsida, er lettare å kalle fram frå djupet. Kan hende framstillingar av indre smerte, lausrivne frå bestemde lokale delar av kroppen, gjer det lettare for oss å finne atterklang i oss sjølve når vi står ovanfor dei enn temporære uttrykk av kroppsleg smerte. Der fysisk smerte er noko som alltid stiller ein på sidelina om det ikkje er ein sjølv som er råka av ho, vert ein dømd til å betrakte ho på avstand. Kan hende er det enklare å projisere seg sjølv inn i og delta i verk som omhandlar psykisk smerte.

I likskap med Frida Kahlo (1907–54), som mana fram vonde skildringar av levd, smertefullt liv i måleria sine, kombinerer kunstnaren Catherine Opie (f. 1961) ofte fysisk og psykisk smerte i arbeida sine. I fotografiet Self-Portrait/Nursing (2004) er vi tett på eit frontalt utsnitt av kunstnaren, i berr overkropp, i ferd med å amme barnet sitt. Både utsnitt, motiv og bakgrunn sender tankane til kjende religiøse motiv, som av Maria og Jesusbarnet. Men Opies frodige, tatoverte, utilsløyrte kropp og korte hår gjev tilkjenne eit liv som ikkje framstår som den gode boka si oppskrift på det salege liv. Over brystet hennar kan ein skimte kvite spor etter det som har vore sår rissa inn i huda hennar med overlegg, lik ei tatovering utan blekk. Tida har lækja det fint, det som ein gong må ha sett blodig og brutalt ut. Ordet «pervert» står skrive i stor, arrete skrift med pene lysd,fmkkjer, og er ei etterleving av eit fotografisk arbeid Opie laga medan ho deltok i den skeive BDSM-scena i Los Angeles på 1990-talet.

Opie er lesbisk og omtalar seg sjølv som butch. I fotografiet Self-Portrait/Cutting (1993) er ein nok ein gong tett på den berre overkroppen hennar, denne gongen med ryggen til. På ryggtavla ser ein spor av ei klassisk barneteikning, med piktografiske strekteikningar som representerer hus, himmel og familie. Men i denne versjonen er teikninga rissa inn i huda til Opie, strekane er raude av rennande blod, og heller enn mamma-pappa-barn ser ein to kvinner hand i hand. I verka til Opie sluttar smerte å vere eit potensial, eller nytteverktøy, for eit overordna mål. Meir i slekt med den hellenistiske presten Laokoon enn den moralsk tvilsame Santiago, står Opie sine verk fram som utilsløyrt omfamnande av smerte; her er eg, her er eg i verda, her er den smertefulle opplevinga mi av det å vere i verda slik som eg er.

På øya kor eg bur, let ambulansen vente på seg. Å liggje på den kalde bakken i januar med ei malplassert kneskål i nesten ein time gjev meg noko tid å forhalde meg til smerte. Eg prøver å møte ho med nyfike, å plassere kor smerta er og korleis ho manifesterer seg sjølv. Kor vondt er vondt? Tidlegare i livet har eg vore totalt uinteressert i smerte, og ofte fnysa nedlatande av ekstremsportutøvarar og folk som utsett seg for smerte friviljug. Kva er det meininga ein skal få ut av å sjå på menneske som skjer seg opp på eige initiativ for eit publikum, når det finst så mykje smerte i verda menneske ville gjort kva som helst for å sleppe unna?

Skiftet i interessa mi vart utløyst av to ting: Eg var gravid, og medan eg vralta kring som var eg eit eige planetarisk system, las eg den sørgmodige nekrologen Tommy Olsson skreiv i Kunstkritikk om at fakiren Håvve Fjell (f. 1970) pensjonerte seg frå prosjektet Pain Solution. Om det var den hormonelle turbulensen eller det faktum at eg visste at eit ukjend nivå av smerte i form av å skulle føde var nært føreståande, er eg til dags dato usikker på. Men det at den litt krasse kunstkritikaren, som trass alt har vandra jorda nokre år, let til å føle på ekte sorg over at Pain Solution-kapittelet var i ferd med å lukkast, rørte underleg ved meg. Kva i alle dagar var det som gjorde at denne mannen tilsynelatande oppriktig sørga over at ein annan kar ikkje skulle påføre seg sjølv smerte framfor augo hans lenger? Kva er det smerte kan formidle om det å vere menneske? Eg har ikkje kjelder på det, men meiner bestemt at eg har høyrt at det er ein del handikappa menneske i BDSM-miljø. Etter å ha jobba som personleg assistent i nesten sju år, har eg ingen problem med å sjå det logiske i dette. Om all kroppskontakt ein har med andre omhandlar å verte stella med, ivareteke og trøysta, har ein naturleg nok behov for å få utslepp for eigen autonomi, og kvifor skulle ikkje denne manifestere seg i å utsette seg sjølv eller andre for smerte? Nesten alle kunstverk eg veit om som omhandlar smerte gjer dette ved å på ein eller annan måte ta i bruk ein kropp. Oftast lèt det til å vere performancekunstnarar som nyttar kroppane sine som utforskingsarena for det. Smerte set grenser for kva kroppane våre er og kva dei kan klare i møte med verda – og når ho oppstår, sluker ho alt kring seg. Som regel går ho over. Men medan ein står i ho, kan det vere greitt å prøve å førestille seg kva ein ville gjort om ein var Jesus, Agatha eller Håvve Fjell.