Auget som ser 15.01.2021

Sjøstjerna og folket

I Noreg er ytringsfridomen formulert og beskytta hovudsakleg i Grunnlova § 100, samt fleire internasjonale og regionale menneskerettstraktatar vi har slutta oss til. Vektlegginga på ytringsfridom i Noreg kjem både frå internt og eksternt hald, der det indre lovverket kjem frå Grunnlova som vi feirar kvar 17. mai. På mange måtar kan Grunnlova sitt liv minne litt om sjøstjerna sitt; den same grunnforma er der, men armar kan losne frå kroppen for å generere nye ved behov, fare eller utdatering. Det mest kjende eksempelet på endring i Grunnlova er § 21, den såkalla jødeparagrafen, som vart endra i 1851. Grunnlova er ein juridisk levande organisme, som har til oppgåve å verne Folket ved lov. Somme tider har det likevel vore litt uklart kven som vert rekna innanfor nemninga folket, og det lét framleis ikkje til at ein har landa på ein konsensus rundt dette.

Paragrafane i Grunnlova som omhandlar ytringsfridom, tilhøyrer seksjonen for menneskerettar og startar på § 100. På bokmål står det «Ytringsfrihet bør finne sted» medan det på nynorsk står at «Ytringsfridom skal det vere». Skilnaden er ganske stor, til dømes har det heilt forskjellige konsekvensar om Regjeringa seier du bør ha på munnbind på kollektivtransport, eller om dei seier at du skal ha det på. Når det kjem til lovverk, er nettopp språket essensielt, fordi det fyrst og fremst er i språket rommet for tolking og forståing ligg. Det er også språket, anten i munnleg eller skriftleg form, som stort sett assosierast med ordet ytring.

Eit av dei store dilemma som fylgjer med retten til å ytre seg i tide og utide, er at nokre ytringar er så belastande for enkeltindivid at den personlege kostnaden for å ytre seg i offentlegheita vert for høg. Dette kom til syne då Sumaya Jirde Ali i 2018 nesten ikkje deltok på 8. mars-arrangementet i Bergen, etter å ha blitt utsett for enorme mengder netthets og trakassering. Til stor jubel dukka ho likevel opp til sist. Det kjem også til syne i at nesten ingen aviser lenger har opne kommentarfelt i nettutgåvene sine; det er blitt tilnærma umogleg å ha ein konstruktiv og open debatt som ikkje druknar i personangrep og hets.

Spørsmålet om ytringsfridom er også spørsmålet om retten til å kunne eksistere på eigne premissar, ha meiningar utan å måtte frykte konsekvensar og vere deltakande i samfunnet. Ytringsfridom er tufta på prinsippa om demokrati, personleg autonomi og mennesket si søking etter sanning, og er generelt sett ein fridom som blir skatta høgt. Det er også premissa for at fri kunst skal kunne eksistere.

Blikket frå sør

I år vart det eit rabalder knytt til den finske kunstnaren Iiu Susiraja si utstilling «Dry Joy» på Sørlandets Kunstmuseum (13.02.2020–09.08.2020). I ei rekke sjølvportrett kunne ein sjå kunstnaren iscenesette seg sjølv, ofte svært lettkledd, med ei rekke objekt, primært knytt til hushald eller assosierte med femininitetsmarkørar. Ho har ein godt overvektig kropp. Etter eit besøk frå ein lokal 4. klasse, kom det krasse reaksjonar frå nokre av foreldra som meinte utstillinga var upassande å sjå for born. I eit intervju på Dagsnytt 185 antyda til og med ein føresett at verka hadde potensiale til å re-traumatisere små barn som har opplevd overgrep. Iiu Susirajas ytringar om levd liv som seg sjølv er tvitydige, der ho stirrar rett inn i kameraet, til dømes haldande på ei motorsag med ein rå kylling tredd på tuppen. Susiraja sitt kunstuttrykk bryt med «det mannlege blikket», og kritikar Mona Pahle Bjerke tok i same intervju foreldra sine reaksjonar mot kunst som er atskilleg mindre seksualisert enn dagleg biletkultur, som eit uttrykk for at det var feten til kunstnaren som var det eigentlege problemet.

Grunnlova § 100: «Førehandssensur og andre førebyggjande åtgjerder kan ikkje nyttast om det ikkje trengs for å verne born og unge mot skadeleg påverknad frå levande bilete.»

Og var utstillinga «Dry Joy» verkeleg skadeleg for born og unge? På Sørlandets Kunstmuseum si heimeside kan ein vitje utstillinga digitalt og gjere seg opp si eiga meining – den er like tilgjengeleg om du er 10 eller 67 år, så lenge du har internett. Som regel er det stor konsensus om det at kunsten skal kunne utfordre, men grensa går altså ved å la ein skuleklasse med tiåringar sjå ei lettkledd, tjukk finne teipe høge hælar i ein pose til leggen. Det mest oppsiktsvekkande ved heile saka er likevel kanskje at Sørlandets Kunstmuseum orsaka hendinga. Var dei einige i at dette var for sterk kost, eller har dei ikkje tiltru til eigen formidlingskompetanse?

I alle høve var det tydleg at for dei føresette hadde utstillinga best blitt verande usett. Og i kampen om definisjonsmakt for ytringsfridom er kanskje det eit av dei nyaste, mest effektive våpena; moglegheita til å velje vekk eller kansellere. Kansellering utgjer eit breitt spekter i gjennomgang av historisk tid, ofte knytt til objekt, merkevarer eller kulturprodukt. Kansellering varierer også i resultat, frå innlagt tilleggsinformasjon i produktet, som at Disney+ markerer gamle filmar som rasistiske, til endring av design på matprodukt, til avlysing av foredrag av samfunnsfiendtlege «sjekke-artistar» som Julien Blanc.

Kritikarar av kansellering meiner på si side ofte at det kan føre til  auke i ekkokammer, meiningseinsidigheit og politisk rigiditet. Å nekte å utsette seg for noko som er ubehageleg for seg sjølv, er ein barnsleg og urealistisk måte å stille seg til verda, og usunt for eit godt ordskifte i samfunnet. Her kjem ein til det etiske spørsmålet om kven som skal få definere kvar grensa går for kva ein skal tole, i kva grad ein skal utsetje seg for det i privat og offentleg sfære i ytringsfridomen sitt teikn, og ikkje minst kva, om nokon, konsekvens det skal ha å uttrykke enkelte haldningar og tankemønster. 

Kollektiv gløymske

Det kan virke som dei fleste er av oppfatninga at ytringsfridomen gjev ein eit fripass til å seie kva som helst, når som helst og i kva kontekst som helst. Det stemmer ikkje. Diskriminerande og hatefulle utsegn, trakassering, ærekrenkingar og truslar er bland noko av det ytringsfridomen ikkje dekker. Med det i bakhovudet er det vanskeleg å forstå korleis organisasjonar som SIAN både får offentleg spelerom, og i tillegg vern av politiet. Ein kan diskutere om det erei rasistisk eller religionskritisk gruppe til ein vert blå i andletet, men det er vanskeleg å sjå på spotting og brenning av Koranen som noko anna enn diskriminerande, hatefullt og ærekrenkande. Desse type hendingar skjer likevel berre i avgrensa tidsrom, og ved at dei sprett opp her og der. Andre typar hatefulle utsegn blir ståande permanent, som vedvarande, underliggjande truslar i tid og rom.

I år har spesielt offentlege skulpturar fått hard medfart og stor merksemd under opprøra i forbindelse med Black Lives Matter (BLM) i USA, i kjølvatnet av politiavrettingane av mellom anna Breonna Taylor og George Floyd. Desse skulpturane er ofte figurative attgjevingar i storformat av fortida sine plantasje- og slaveeigarar, gjerne portretterte som triumferande nasjonalheltar. Kjernen i borgarkrigen desse menna symboliserer, var om ein skulle få lov til å eige og forvalte andre menneske. Sjølv om ein skulle tru dei var reist i tidsramma for sjølve krigen, kom ikkje fleire av monumenta opp før på 1920-talet, altså om lag seksti år etter borgarkrigen slutta og under Jim Crow-perioda.

I den konteksten er det vanskeleg å ikkje tolke monumenta som ein visuell trussel, eller konstant påminning om rasesegregering. Historia er ikkje lengre vekke enn at oldeborna til slavane kan gå på offentleg plass og sjå store statuar av menneske som eigde oldeforeldra deira. Dei same oldeborna lever også med konsekvensen av slaveriet i dag. Likevel er det nettopp «frykta for at historia skal gå tapt» som ser ut til å vere hovudargumentet blant folk som bekymrar seg for kva det å fjerne desse statuane kan føre til. Dersom ein fjernar desse overgrepsmenna frå sokkelen, må resultatet unekteleg bli at historia går tapt og slaveriet forsvinn ut av det kollektive minnet vårt. Akkurat slik vi alle gløymde Saddam Hussein etter at amerikanske soldatar i 2003 estetiserte ein TV-augneblink der dei riv ein om lag 11 meter høg skulptur av Hussein.

Offentlege monument vert ofte gjenstand for folk sine ytringar, frå tagging til ublide møte med kroppsvæsker. I kjølvatnet av Rhodes Must Fall-rørsla i Sør-Afrika vart statuen av Cecil Rhodes fjerna frå universitetscampus i Cape Town i 2015, etter ein lang og hard kamp. Det er også ein estetisert augneblink, men med eit heilt anna forteikn enn den amerikanske invasjonen. Der det i Irak var historia om ei triumferande erobring av framand territorium som skulle formidlast, vitna Sethembile Mzesanes performance (der ho har gitt seg sjølv venger medan Rhodes dinglar hjelpelaust i lufta i bakgrunnen på veg ned frå pidestallen), om ei triumferande gjenerobring av sitt eige. I år vart Rhodes også fjerna frå University of Oxford i England. Det vert av mange sett på som eit av ledda i eit større avkoloniseringsprosjekt av akademia.

Også i Oslo har mange sett behov for ei gjennomgåing av akademia, særskild i spørsmål knytt til rase og kjønn. I sumar sende tolv stipendiatar eit ope brev til leiinga ved Kunsthøgskolen i Oslo (KHiO) der dei problematiserte institusjonen si eige og syning av Vanessa Beecroft sitt verk vb.48 721 (2004), samt etterlyste eit større engasjement  mot institusjonell rasisme ved institusjonen. I eit opprop signert av om lag 130 studentar ved KHiO lista dei opp forslag som til dømes inkluderte tema som dekolonisering, interseksjonell feminisme og BIPOC i pensum, og antirasistisk opplæring av både elevar og tilsette. Den hovudsakleg historisk vestlege, kvite og mannlege definisjonsmakta på kva som skal reknast som kunst, kven som reknast som kunstnarar og kva rammeverk kunst opererer under, må bli dekonstruert og erstattast med eit meir inkluderande eit. Rektor Måns Wrange svara med å love meir internkursing og beljosing av desse temaa, samt iverksetjing av ein mangfaldskomité ved skulen.

Mange er einige i viktigheita av å nedkjempe rasisme og diskriminering. Men er ein kunsthøgskule plassen ein skal fokusere på dette, og er det verkeleg slik at alle må på kurs for å lære å ikkje vere ein sjåvinist dersom ein ikkje føler seg som ein? Kva skal akademia innan kunst vere, kva læring og overføring av kunnskap skal finne stad og vere i fokus, og forpliktar ein seg til å engasjere seg i visse typar etikk og tankegods som kunstnar under utdanning? Må ein vere interessert i og oppdatert på mekanismane til hersketeknikkar for å lage interessant kunst?

I byrjinga av august i år vart eit debattinnlegg publisert i Morgenbladet, signert fem studentar ved KHiO. Dei hevda fagutdanninga deira, som dei har teke opp lån i dyre dommar for, var i ferd med å bli utvatna til idépolitisk indoktrinering. Dei vil lære om kunst, ikkje interseksjonell feminisme, skreiv dei. At 130 studentar hadde signert eit opprop, utgjorde, som dei påpeika, berre om lag 17 prosent av skulen si totale mengde på om lag 780 personar (her er det kanskje eit paradoks at dei fem ifylgje si eiga utrekning utgjer 0,64 prosent?). Eit så lite tal kan knapt seiast å kunne representere eit reelt interesseområde, og denne tankegongen er ein kopi av den amerikanske, som står ovanfor sine heilt eigne og unike utfordringar. Har dei eit poeng?

Det er i alle fall eit argument som har gått igjen i diskusjonar i år. Nordmenn har til alle tider engasjert seg politisk i saker også utanfor landet, anten det gjeld boikott av Israel, verving til den spanske borgarkrigen eller å putte andletet sitt digitalt på eit Moria i flammer på Facebook. Under BLM-demonstrasjonane i Noreg meinte likevel mange at det her bikka over frå å vere ei solidaritetsmarkering, til nærmast å bli ei appropriering av amerikansk sosiopolitikk. Betyr institusjonell rasisme det same i Noreg som i USA? Snakkar ein om det same når ein snakkar om politivald, overvaking og diskriminering i dei to landa? Eller var nordbuarane altfor ivrige i å klore seg fast i eit amerikansk narrativ dei eigentleg ikkje deler?

Magnus Vanebo, ein av dei fem som deltok i debatten og student ved KHiO, hevda i debattinnlegget at retorikken nytta internt på KHiO førte til eit høgt nivå av polarisering. E-postar sendt med utsegn som «stillheit er samtykke» samsvara for han lite med å ha eksisterande rom for fri meiningsutveksling. I Morgenbladet fortel han i eit nytt innlegg om ulike digitale kampanjar som vart iverksett mot han i ettertid. Den 4. september i år skulle han etter planen ha halde ei førelesing om korleis det var å vere utøvande kunstnar under koronapandemien på Kunstnernes Hus. Det reagerte mange av medstudentane på, og arrangementet enda med å verte utsett.

Det kan framstå som snodig at ein kunstnar ikkje skal kunne forelese om sitt kunstnariske virke under ein pandemi, utan å forplikte seg til etisk og moralsk kursing. Samstundes er det ikkje til å kome vekk frå at akademia er bygd opp på rasistiske og diskriminerande prinsipp, og dette inkluderer også kunsten og institusjonane som utdannar kunstnarane. Kunsthistoria er tufta på denne historia, men er også pågåande, og i all den tid enorme mengder av samtidskunsten omhandlar identitet og identitetsproblematikk knytt til kjønn, rase og aktivisme, er det vanskeleg å sjå for seg at ein skal kunne vere kunststudent utan å gjere seg tankar omkring dette. Ein kvar skuleinstitusjon har til ei kvar tid ein agenda og ein identitet. Frå utsida kan det verke usympatisk å kalle tiltak som er meint å gjere institusjonen til ein meir inkluderande og aksepterande plass, for «ideologisk indoktrinering». Det kan også framstå ganske usympatisk og lite inkluderande å trakassere ein medstudent på nett. Siste ord i denne saka er nok enda ikkje sagt. Til dømes er Vanebo svært ivrig i å halde liv i flammen på sine eigne SOME-kanalar, og på eit merksnodig vis lèt hans eiga etnisitet av samisk og inuittisk opphav til å vere stadig meir sentral i omtalar som har med han å gjere. Dersom ein fylgjer hans eigen logikk, skulle jo dette i utgangspunktet vere heilt irrelevant i høve konteksta av han som kunstnar?

I skrivande stund har Måns Wrange sagt opp som rektor, grunngjeve  familiære årsaker, problematikk med pendling over landegrenser under ein pandemi og ein polarisert debatt kor han ikkje lenger føler at han vert opplevd som den nøytrale parten ein som rektor må vere. Det er mange lei seg over, mellom anna dei tidlegare og noverande KHiO-studentane Sunniva Havstein og Melanie Kitti, som i Klassekampen etterlyser ei meir nyansert mediedekning av problematikken.

Teateret sitt teater

Året 2020 har kjenst som eit evigvarande primalskrik, eit urbrøl eller oppgulp som har para seg med Murphys lov. Det lèt til at menneske toler kvarandre mindre og mindre, og at ingaen ytring skal stå uimotsagt. Også Noregs største riksdrama har ytring og rase i sentrum. I desse dagar fyller teikna illustrasjonar av svarte kåper og ei kortklippa kvinne nyheitsbiletet. Det kjem ikkje til å bli synt korkje video- eller lydopptak av Laila Bertheussen når ho legg fram si side av saka for retten og landet om kva som skjedde i etterkant av at det vart synt bilete av heimen hennar under eit teaterstykke. Bertheussen står tiltalt for å ha nytta truslar for å lage fare for å hindre eller påverke arbeidet til sambuaren sin, dåverande justisminister Tor Mikkel Wara. Ho er også sikta for å ha sendt trusselbrev til Tybring-Gjedde-familien, FrP-arar, omgangsvener og der eit av familiemedlemane var beredskapsminister. Kort sagt står ho tiltalt for å vere eit farleg individ for samfunnet.

Det heile har utarta seg rundt stykket Ways of Seeing, som fyrst vart oppført på Black Box teater i Oslo i november for nøyaktig to år sidan. På heimesida til teateret står stykket beskrive som ei undersøking av kva nettverk som har interesse av å gjere Noreg til eit meir rasistisk samfunn. Det vert operert i ei gråsone av legitimitet og inhabilitet, der problemstillingar knytt til maktposisjonar, Staten og overvaking vert belyst. Og så gjorde dei i stykket det absolutt utolelege; synte video av fasaden på eit hus i ekte Google Maps-stil og gav samstundes geografisk forankring til ein av desse maktpersonane som tener på stillstanden i verda. Etter det rakna det fullstendig.

Korleis ville du reagert om du hadde blitt fortalt at nokon har filma huset ditt og no syner det i offentlegheita på førestilling i kontekst av å framstille deg som ein som har interesse av at landet er rasistisk? Det er ikkje særskild vanskeleg å sympatisere med kva Bertheussen truleg følte. Det er heller ikkje så vanskeleg å plassere seg sjølv oppgitt og fortvila, framfor skjermen med eit glas vin og såkalla «jazzande» i gruppechat med venninner. Men så byrja ting plutseleg å bli veldig rare, veldig fort. At Bertheussen dukkar opp på førestillingane for å filme dei, er svært usmakeleg, men eg kjenner folk som hadde vore truande til å gjere det same. At ho kjende privatlivet sitt krenka, er tydeleg, og i gruppechatten med det fengande namnet «Hækaveh» (der delar av samtalen vert nytta som indisium i retten) deler ho opptak og tankar med eit knippe kvinner frå høgresida i norsk politikk, deriblant Ingvil Smines Tybring-Gjedde, som ho seinare, som antyda innleiingsvis, skal utvikle eit heller kjøleg forhold til. Det diskuterast over ein låg sko pressestrategiar, debattinnlegg, og om justisministeren ikkje kan leite litt i lovverket etter noko å ta teaterstykket på. Noko seinare, 6. desember, deler Bertheussen bilete på chatten av hærværk utført mot bustaden deira, inkludert den segnomspunne «Rasisit»-taggen. Den 18. desember melder Bertheussen teateret for mellom anna krenking av privatlivets fred og omsynslaus åtferd. I denne perioden er det eit virvar av kaos, kronikkar skrive, saka er overalt i media, og fleire politikarar gjev uttrykk for at teaterstykket har gått langt over streken og satt ytringsfridomen til politikarar i fare. Det blir så sett fyr på ei søppelkasse, det dukkar opp rare trusselbrev, Bertheussen har PST-vern, og heile tida har chatten ei ofseleg framdrift. Det utvekslast falske Facebook-profilar, og diskusjonar om kva verkemiddel ein kan setje i gong. Nesten eit år etter skriv Line M. Sandberg, 18. september 2019: «Altså, hatytringer, blikking, hets på nett er ikke lov. MEN er du kunstner er alt lov! hva gjør vi? Er vi tilbake til tidligere dialog her om å etablere noe med kunstnerisk innhold slik at man kan si og gjøre hva man vil!»

Eit av forslaga som oppstår, er å lage ein søknad til Statens kunstutstilling, Høstutstillingen, om eit kunstverk som skal fungere som eit motsvar til oppsettinga Ways of Seeing. Då politiet beslagla Bertheussens iPad, fann dei to utkast til utstillingssøknadar. Eitt av utkasta omhandla ein interaktiv installasjon som nytta bilete av skodespelarane frå stykket påført ord som «sadist», «Judas», «fascist» og bilete frå hærverket «Rasisit».

Det vart ingen haustutstilling-debut på Laila Bertheussen. Til gjengjeld er ho midt oppi ein ultra larger-than-life performance av sitt verkelege liv. I rettssalen står ho mistenkt for å ha orkestrert sitt eige teaterstykke av hærverk, rasisme og truslar, noko regissør av Ways of Seeing, Pia Maria Roll var kjapt ute med å påpeike. Men Laila Bertheussen sa det likevel sjølv best då ho 1. oktober i retten bar veska med påskrifta «It’s all about me».

Ways of Seeing fekk store konsekvensar for alle involverte, ikkje minst opplevde utøvarane av stykket svært mykje belasting. Det er absurd å tenkje på at dei vart skulda frå det høgaste politiske haldet i landet for å true ytringsfridomen utan meir å gå på enn ei mildt sagt tonedøv jungeltromme om innhaldet i eit politisk teaterstykke. At nokon i teaterstykket nokon sinne vil få ei orsaking, er bortimot utenkjeleg. Samstundes får i år den svært islamfiendtlege organisasjonen Human Right Service (HRS) vidareført den årlege statsstønaden på 1,8 millionar kroner. Her er det verdt å nemne at Rita Karlsen, dagleg leiar i HRS, er ein del av jazze-gjengen i «Hækaveh», og ein aktiv deltakar i Laila Bertheussen sin bruk av media. Det konspiratoriske aspektet FrP-arane forsøker å lime til denne saka, prellar liksom litt meir av når det kjem bevis på bevis for nettopp denne nettverksaktiviteten teaterstykket omtalar. Partiet gjekk også inn for å fjerne den økonomiske stønaden til stykket.

Det er også eit paradoks at det tilsynelatande har absolutt null konsekvens at Tybring-Gjedde i chatten direkte oppfordrar Bertheussen til å nytte mannen hennar, som trass alt er justisminister, som ressurs på eigne vegne. Ho er berre fornærma i saka og ikkje sikta, noko ho i likskap med engasjementet sitt rundt viktigheita av ytringsfridom er svært oppteken av å få fram.

Ettersom saka no er oppe i retten, veit vi enda ikkje kva utfallet vil bli, men uansett vil den ha satt sitt merke i historia. At kunsten har ei ibuande kraft utanfor ord, har ofte gjort han til ei naturleg side av aktivisme. Anten det gjeld realistiske måleri av samtida, karikaturar, fargerike finlandshetter eller kritiske teaterstykke, har kunsten skapt eit ytringsrom med potensiell stor fridom. Denne fridomen står i kronisk fare ved sensur, avhengig av finansielle midlar og no også som forsøkt syndebukk i norsk politikk. I desse dagar publiserast episodar av Ways of Seeing-TV påYouTube, der gjengen bak teaterstykket fylgjer rettssaka, fletta inn med kunst, poesi og 1990-tals grafikk. Vitnesbyrda frå menneske som fylgjer rettssaka frå innsida av salen, gjev inntrykk. «It’s all about me.» For Laila er det kanskje sånn, men for resten av oss handlar det om ganske mange andre større ting.